ដំណើរទៅកាន់វាលមរណ
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
ដោយ កែវ ឈុន
****************************************
ទស្សនកិច្ច ប៉ុល ពត ទៅវៀតណាម និងចិន
វិទ្យុអាស៊ីសេរី 20070704 ដោយ ឡេង ម៉ាលី
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី18.មីនា 2023.ម៉ោង 7:57
នៅក្នុងខែមីនា និងខែមេសា ឆ្នាំ 1963 សាឡុត ស, អៀងសារី និង សុន សេន មេដឹកនាំ ខែ្មរក្រហម កំពូលៗ ទាំងអស់ បានភៀសខ្លួនចេញពីទីក្រុងភ្នំពេញ ដោយសារ ការភ័យខ្លាច អំពីការចាប់ខ្លួន ពីសំណាក់ប៉ូលិស របស់សមេ្តច សីហនុ។ លោកអាចារ្យរ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ហ្រ្វង់ស្វ័រ ប៉ុងសូ ដែលរស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា រយៈពេល 40ឆ្នាំ និង ជា អ្នកនិពន្ធសៀវភៅ ស្តីអំពី ប្រវត្តិសាស្រ្តខែ្មរក្រហម ក្រោមចំណងជើងថា កម្ពុជាឆ្នាំសូន្យ បានមានប្រសាសន៍ បនែ្ថមដូចេ្នះ នៅឆ្នាំ 1963 កាលសមេ្តច សីហនុ ដេញខែ្មរក្រហម គឺនិស្សិត ដែលធ្លាប់មកពីបារាំង មាន ប៉ុល ពត, អៀង សារី រ័ត្ន សាមឿន រត់ទៅអណ្តូងមាស នៅរតនគិរី។
មេដឹកនាំខែ្មរក្រហមទាំងនោះ បានរត់ទៅជ្រកកោន នៅក្នុងមូលដ្ឋានយោធា កុម្មុយនីស្តវៀតណាម មួយកនែ្លង ហៅថាមន្ទីរ 100 ដែលស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសវៀតណាម ជាប់ព្រំប្រទល់ ខេត្តកំពង់ចាម នៃ ប្រទេសកម្ពុជា។ ពួកគេ បានជ្រកកោន នៅទីនោះ រហូតដល់ចុងឆ្នាំ 1965 ដោយមាន ការយាមការពារ ដោយកងទ័ព វៀតណាមផង។ នៅពេលដែលមាន ការគំរាមកំហែង ទម្លាក់គ្រាប់បែក ពីសហរដ្ឋអាមេរិក មូលដ្ឋាននេះ បានរើទីតាំង ទៅដាក់នៅក្នុងស្រុកមេមត់ ខេត្តកំពង់ចាមវិញ។ ជាយថាហេតុ មានជនកុម្មុយនីស្ត កម្ពុជា 25នាក់ រាប់ទាំង មេដឹកនាំបក្សផង ស្នាក់នៅក្នុងមូលដ្ឋាននោះ។
នៅក្នុងឆ្នាំ 1965 សង្រ្គាមឥណ្ឌូចិន បានឆាបឆេះកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ ប្រវត្តិវិទូ នៃ ប្រវត្តិសាស្រ្តខែ្មរ លោក ដេវីត ឆេនល័រ បានឲ្យដឹងថា នៅខែមេសា ឆ្នាំ 1965 ដដែល សាឡុត ស ជាមួយ និង សហការីពីរនាក់ទៀត បានធ្វើដំណើរតាមការអញ្ជើញមួយ ទៅទីក្រុងហាណូយ ដើម្បីពិភាក្សាជាមួយមន្រ្តី នៃ គណបក្សកុម្មុយនីស្តវៀតណាម ដឹកនាំដោយ ឡេ យន់ ដែលកាលណោះ ជាលេខា នៃ គណបក្សកុម្មុយនីស្តវៀតណាម ការធ្វើដំណើរភាគច្រើន ដោយថ្មើរជើង និង ចំណាយពេលជាងពីរខែ។ សាឡុត ស ស្នាក់នៅក្នុង ប្រទេសវៀតណាម រហូតដល់ខែធ្នូ ឆ្នាំ 1965។
លោក ដេវីត ឆេនល័រ បានមានប្រសាសន៍ថា នៅក្នុងអត្ថបទ ជីវប្រវត្តិរបស់ ប៉ុល ពត លោក ហ្វីលីព សត បាននិយាយថា ការធ្វើដំណើរទៅទីក្រុងហាណូយ ជាគំនិតរបស់ ប៉ុល ពត ខ្លួនឯងផ្ទាល់ទៅវិញទេ ខ្ញុំមិនបានយល់ស្រប តាមការលើកឡើងនេះឡើយ ប៉ុនែ្ត ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ ប៉ុល ពត ពិតជាបានធ្វើដំណើរ ដោយថ្មើរជើង ទៅកាន់ទីក្រុង ហាណូយ ដើម្បីសុំយោបល់ និង ការទូន្មាន ពីប្រទេសវៀតណាម។
លោក ដេវីត ឆេនល័រ បានបញ្ជាក់បនែ្ថមទៀតថា ក្នុងអំឡុងពេលស្នាក់នៅ ឯទីក្រុងហាណូយ សាឡុត ស បានជួបជាញឹកញាប់ ជាមួយ ឡេ យន់ និង មនុស្សដទៃទៀត ដើម្បីពិភាក្សា អំពីអនាគត នៃ ចលនាបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា និង អំពីទំនាក់ទំនង របស់ចលនានេះ ជាមួយវៀតណាម ក៏ប៉ុនែ្តនៅទីនោះ ឡេ យន់ បានរិះគន់ ឯកសារនយោបាយ ដែល សាឡុត ស យកទៅជាមួយថា មិនបាននិយាយអ្វី អំពីសង្រ្គាមឥណ្ឌូចិនសោះ។
លោក ដេវីត ឆេនល័រ មានប្រសាសន៍ដូចេ្នះ នៅពេលនោះ មេដឹកនាំ នៃ បក្សកុម្មុយនីស្តវៀតណាម លោក ឡេ យន់ បានរិះគន់គោលនយោបាយបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា ថា គោលនយោបាយនោះ វាគ្រាន់តែនិយាយ អំពីបញ្ហាផៃ្ទក្នុងរបស់កម្ពុជា និង សង្រ្គាម វណ្ណសក្តិភូមិទៅវិញ មិនបាននិយាយអ្វីទាក់ទង នឹង សង្រ្គាមវៀតណាមឡើយ។ ឡេ យន់ ក៏បានទទូចផងដែរ ឲ្យ សាឡុត ស ទទួលយកការណែនាំ ពីវៀតណាម ក្នុងការពន្យារពេលតស៊ូប្រដាប់អាវុធ ប្រឆាំង នឹង សមេ្តច សីហនុ ហើយងាកមកជួយវៀតណាម ក្នុងការធ្វើសង្រ្គាម ប្រឆាំង នឹង អាមេរិក សិន ឡេ យន់ មិនបានប្រព្រឹត្ត ចំពោះ សាឡុត ស ក្នុងនាមជាមេដឹកនាំ បក្សកុម្មុយនីស្តជាតិម្នាក់ទេ ក៏ប៉ុនែ្តក្នុងរបៀបជា អ្នកនៅក្រោមបង្គាប់វៀតណាមម្នាក់ទៅវិញ។
ប៉ុល ពត ធ្លាប់និយាយថា វៀតណាមភាគច្រើនវាល្អ ប៉ុនែ្ត អ្នកដឹកនាំយួនអាក្រក់ណាស់ វាមានយុទ្ធសាស្រ្តយកកម្ពុជា ហើយវាស្អប់ខ្ញុំណាស់ ពីព្រោះ ខ្ញុំទប់ទល់ នឹង វា អាឡេ យន់។ សាឡុត ស មិនយល់ស្រប នឹង ការរិះគន់របស់ ឡេ យន់ ទេ ក៏ប៉ុនែ្ត ក៏ប្រយ័ត្នប្រយែងដែរ ដោយមិនងាកចេញ ពីមេដឹកនាំវៀតណាមឡើយ ព្រោះតែខ្លួន នៅត្រូវការជំនួយពី វៀតណាម ដើម្បីចាប់ផ្តើមធ្វើបដិវត្តន៍មួយនៅកម្ពុជា។
លោក ដេវីត ឆេនល័រ បានបនែ្ថមថា សាឡុត ស បានទទួលមកវិញ នូវ ពាក្យវាយប្រហារ រយពេលមួយម៉ោងកន្លះ ប្រាកដណាស់ សាឡុត ស មានការតូចចិត្ត ចំពោះ ពាក្យរិះគន់ ទាំងនោះ ប៉ុនែ្តយើងមិនដឹងថា គាត់មានប្រតិកម្ម យ៉ាងណានោះឡើយ ពីព្រោះ តាមការកត់ត្រាទុក បានបង្ហាញថា គាត់មិនបាននិយាយអ្វីទាល់តែសោះ។
នៅក្នុងខែធ្នូ ឆ្នាំ 1965 សាឡុត ស បានធ្វើដំណើរ តាមយន្តហោះ ពីហាណូយ ទៅចិន ដែលជិត នឹង មានបដិវត្តន៍វប្បធម៌ ដំណើរទស្សនកិច្ច ទៅចិននោះ គឺជាការសម្ងាត់ ពីព្រោះ ជាផ្លូវការ ចិន មានសម្ព័ន្ធភាព ជាមួយរដ្ឋាភិបាល សង្គមរាស្រ្តនិយម របស់សមេ្តច សីហនុ។ លោក ដេវីត ឆេនល័រ បានឲ្យដឹងដូចេ្នះថា បន្ទាប់មក សាឡុត ស បានធ្វើដំណើរទៅកាន់ ប្រទេសចិន ជាបន្តទៀត ដោយមានការអនុញ្ញាត ពីប្រទេសវៀតណាមផងដែរ។ នៅឯប្រទេស ចិន ឯណោះវិញ មានមនុស្សផេ្សងៗគ្នា ជាច្រើន បានមកប្រាប់ សាឡុត ស ថា របៀបរបប ធ្វើបដិវត្តន៍ របស់គាត់ គឺមានលក្ខណពិតប្រាកដ និង បរិសុទ្ធ ជាងបដិវត្តន៍វៀតណាម ម្យ៉ាងវិញទៀត សាឡុត ស កំពុងតែចាប់យកផ្លូវ ដែលប្រទេសចិន កំពុងដើរ ដូចទៅ នឹង ផ្លូវ នៃ ការប្រឆាំងរបស់លោក ស្តាលីន ទៅ នឹង លោក គ្រូសឆូវ។
សាឡុត ស មិនដែលបានជួប លោក ម៉ៅ សេទុង ទេ ក៏ប៉ុនែ្ត មានមន្រ្តីជាន់ខ្ពស់ចិន ជាច្រើនរូបទៀត រាប់ទាំង តេង ស៊ាវពីងផង បានស្វាគមន៍គាត់ ពួកគេសង្ឃឹមថា កុម្មុយនីស្តកម្ពុជា និង ចលនាដែលសាឡុត ស ដឹកនាំនៅក្នុងអនាគត អាច នឹង មានប្រយោជន៍ ចំពោះការប្រឈមមុខដាក់គ្នា រវាងចិន និង សហភាពសូវៀត។ ពួកមន្រ្តីជ្រុលនិយមចិន ជាច្រើន ដែលក្រោយមក ក្លាយជាបងធំ ទាំងបួននោះ ក៏បានសរសើរ ដល់ជំហរឯករាជ្យ របស់ សាឡុត ស ដែរ។ របស់ខ្លួន ថា "ប្រសិនបើយើងចង់រក្សាជំហរ របស់យើង ឲ្យនៅឆ្ងាយពីវៀតណាមនោះ យើង នឹង ត្រូវពឹងពាក់ចិន"។ ក៏ប៉ុនែ្ត សាឡុត ស នៅតែរក្សាភាពរម្យទម ជាមួយម្ចាស់ទីពុំនាក់វៀតណាមរបស់ខ្លួនដដែល។
ការវិលត្រឡប់មកមន្ទីរ100 វិញ ស៊ីពេលអស់ជាង 4ខែ គឺចំពេលដែលផ្លូវលំ ហូជីមិញ ស្ថិតនៅក្រោម ទិសដៅទម្លាក់គ្រាប់បែក របស់សហរដ្ឋអាមេរិក កាន់តែខ្លាំងឡើង។ ការធ្វើដំណើរទៅ វៀតណាម និង ចិន គឺជាចំណុចផ្លូវបត់មួយ នៅក្នុងជីវិតរបស់ សាឡុត ស ក៏ដូចជាប្រវត្តិសាស្រ្ត នៃ ប្រទេសកម្ពុជាដែរ ទោះជាខែ្មរក្រហម បន្តពឹងពាក់លើ ជំនួយវៀតណាម រហូតដល់ឆ្នាំ 1973 ក៏ដោយ ក៏ប្រហែលជា នៅក្នុងអំឡុងពេលធ្វើដំណើរ ទៅទស្សនកិច្ចនៅប៉េកាំងនោះហើយ ដែល សាឡុត ស សំរេចថា ចិន នឹង មានការជួយជ្រោមជ្រែងជាងវៀតណាម។
ដូចគ្នានេះដែរ គំនិតរបស់ សាឡុត ស ស្តីពី ការធ្វើបដិវត្តន៍ កម្ពុជាមួយ ឯករាជ្យ ដែលសង្កត់ធ្ងន់លើ "ភាពឯករាជ្យ ម្ចាស់ការ ខ្លួនទីពឹងខ្លួននោះ" បានធ្វើឲ្យ សាឡុត ស ជាទីចាប់អារម្មណ៍ ចំពោះប្រជាជនចិន ក្នុងខណៈដែលចិន ខិតទៅរកបដិវត្តន៍ វប្បធម៌ ។
នៅក្នុងភាពយន្តឯកសារ ឈ្មោះ 0Cambodia Year Zero លោក ខិនណិត ឃ្វិន អតីត ឯកអគ្គរដ្ឋទូត នៃ សហរដ្ឋអាមេរិក ប្រចាំនៅកម្ពុជា បានបពោ្ចញទស្សន របស់លោកថា បដិវត្តន៍វប្បធម៌ របស់ចិន នៅចន្លោះឆ្នាំ 1966 និង 1968 អាចជាឥទ្ធិពល លើនយោបាយចាប់ផ្តើមដឹកនាំប្រទេសកម្ពុជា របស់ សាឡុត ស។ លោក ខិនណិត ឃ្វិន បានមានប្រសាសន៍ថា បដិវត្តន៍វប្បធម៌ របស់ចិនពីឆ្នាំ 1966 ដល់ 1968 អាចមានឥទ្ធិពល លើគោលនយោបាយ ក្នុងការចាប់ផ្តើមដឹកនាំ ប្រទេសកម្ពុជា របស់ សាឡុត ស។ សាឡុត ស ឬ ប៉ុល ពត បានទទួលឥទ្ធិពល ពីបដិវត្តន៍វប្បធម៍ចិន ដែលធ្វើឲ្យមាន ភាពរំជើបរំជួលខ្លាំង នៅក្នុងប្រទេសចិន កាលពីឆ្នាំ 1966។ គាត់មានចិត្តរំភើប ចំពោះចលនារបស់និសិ្សតចិន ឆ្មាំក្រហម ពលកម្មការងារ នៅតាមជនបទ ការសាងសង់ប្រព័ន្ធធារាសាស្រ្ត អាងស្តុកទឹក ការគ្រោងធ្វើ សមូហភាពនិយម និង ការជម្លៀស ប្រជាជនខ្លះ ចេញពីទីក្រុង ឲ្យទៅនៅជនបទ។ ដូចេ្នះ ខ្ញុំគិតថា លែ្បងប្រែប្រួល នៅក្នុងប្រទេសចិន ទាំងអស់នេះហើយ ដែលបានជះឥទ្ធិពល មកលើ ប៉ុល ពត។
នៅចុងឆ្នាំ 1966 បន្ទាប់ពី សាឡុត ស ឬ ប៉ុល ពត ត្រឡប់មក មាតុភូមវិញ មន្ទីរ100 បានផ្លាស់ប្តូរទីតាំង ពីកំពង់ចាម ទៅតំបន់ព្រៃជ្រៅ ក្នុងខេត្តរតនគីរីវិញ ហើយទីតាំង ក្នុងព្រៃជ្រៅនោះហើយ ដែលបានក្លាយជាទីបញ្ជាការធំ របស់ខែ្មរក្រហម រហូតដល់ឆ្នាំ 1970 លោក ខិនណិត ឃ្វិន បានមានប្រសាសន៍ឲ្យដឹងទៀតថា សាឡុត ស បានរកឃើញថា មនុស្សដែលរស់នៅតាមតំបន់ព្រៃភ្នំទាំងនោះ អាចធ្វើជា ជនបដិវត្តន៍ ដ៏ល្អឥតខ្ចោះ។ ពួកគេមិនទាំងបានសួរ សាឡុត ស ថា តើគាត់ចង់ធ្វើអ្វីផងទេ។ ស្រាប់តែ គេស្ម័គ្រចិត្ត ហើយតៀ្រមខ្លួន ធ្វើសកម្មភាព ជាមួយគាត់តែម្តង។ ពួកគេ ក៏ក្លាយទៅជា កម្លាំងវេញចូលគ្នា ជាធ្លុងមួយ។ វាជាកម្លាំងមួយ ដែល សាឡុត ស អាចចាក់បញ្ចូល មនោគមន៍វិជ្ជាបាន។ វាជាវិធីថ្មី ក្នុងការធ្វើចលនាតស៊ូ ហើយ សាឡុត ស បានរកឃើញថា ពួកអ្នកព្រៃភ្នំទាំងនោះ មានទាំងឆន្ទ មានទាំងភាពរំភើបរីករាយ ក្នុងការចូលរួមធ្វើបដិវត្តន៍ជាមួយគាត់។
លោក ហ្រ្វង់ស្វ័រ ប៉ុងសូ បានបនែ្ថមទៀតថា អ្វីដែលមាន ឥទ្ធិពល លើ ប៉ុល ពត គឺអ្នកព្រៃភ្នំ។ លោកបាននិយាយថា អ្នកស្រុកព្រៃភ្នំទាំងនោះ រស់នៅតាមរបៀបបូរាណ និង តាមរបៀបសមូហភាពលោក ហ្រ្វង់ស្វ័រ ប៉ុងសូ បានមានប្រសាសន៍ថា ហើយនៅទីនោះ គេឃើញជនជាតិ ភាគតិច រស់នៅតាម ឧត្តមគតិរបស់គេ តាមមនុស្សព្រៃ ដ៏ប្រសើរ។ គឺនៅសម័យនោះ ជនភាគតិច គេរស់នៅ ដោយបរបាញ់ និង បេះផែ្លឈើ ហើយទាំងអស់ ជាសមូហភាព រស់នៅជាសមភាព។ អៀង សារី នៅឆ្នាំ 1979 លោកសរសេរថា នៅតំបន់ជនភាគតិច ពេលយើងរស់នៅជាមួយជនជាតិភាគតិច យើងបានរៀនទ្រឹស្តី ដែលយើងបានរៀន នៅប៉ារីស សារជាថ្មី តាមរបៀប ម៉ាកឡេនីន សមូហភាពនិយម។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ប៉ុល ពត ធ្លាប់និយាយប្រាប់ លោក ណេត ថេយ័រ អ្នកឆ្លើយឆ្លងព័ត៌មាន សំរាប់ទស្សនាវដ្តី សេដ្ឋកិច្ចចុងបូព៌ាថា អ្វីដែលជាឥទ្ធិពល មកលើរូបគាត់នោះ គឺភាពក្រីក្រ របស់ប្រជាជន ទៅវិញទេ សំណួរលោកថា ស្អីដែលនាំឲ្យខ្ញុំរៀនគម្រូ រៀនស្អីវាចម្រុះ ប៉ុនែ្តក្នុងស្រុកធ្វើឲ្យខ្ញុំចាប់អារម្មណ៍ច្រើនណាស់។ នេះហើយដែលសរសេរថា ខ្ញុំមានទូរគតភាវូបនីយកម្មមុនស្លាប់។ នៅចុងឆ្នាំ 1966 ពេលមកដល់រតនគិរីភ្លាម ខែ្មរក្រហម បានប្តូរឈ្មោះបក្សរបស់ខ្លួនស្ងាត់ៗ ទៅជា បក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា ដែលលើកតម្កើងបក្សនេះ ឲ្យនៅខ្ពស់ជាងបក្សពលករវៀតណាម និង ឲ្យនៅស្មើ នឹង អ្នកឧបត្ថម្ភថ្មី របស់ខ្លួននៅចិន។
ការតស៊ូប្រដាប់អាវុធ និង សង្រ្គាមស៊ីវិល
ដោយ ឡេង ម៉ាលី វិទ្យុ អាស៊ីសេរី
នៅឆ្នាំ 1967 មេដឹកនាំ បក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា សំរេចចាប់ផ្តើមការតស៊ូប្រដាប់អាវុធ ប្រឆាំងរបបសមេ្តច សីហនុ ក៏ប៉ុនែ្ត គេពុំបានធ្វើសកម្មភាពអ្វី រហូតដល់ថៃ្ងទី 18 ខែមករា ឆ្នាំ 1968 គឺពេលដែលគេ ធ្វើការវាយលុកលើ មូលដ្ឋានទ័ព មិនសូវជាសំខាន់មួយកនែ្លង នៅបាយដម្រាំ ប៉ែកខាងត្បូង ក្រុងបាត់ដំបង។ នួន ជា ដែលជាមេដឹកនាំកំពូល នៃ កងឧទ្ទាម ខែ្មរក្រហមម្នាក់ នៅពេលនោះ បានរំលឹក បញ្ជាក់ឡើងវិញថា គេធ្វើបាបខ្លាំងពេក ក៏ប្រជាជនបំពាក់អាវុធ បន្ទាប់មកពួកគេ ប្រារព្វពិធីអបអរសារទរ ចំពោះ ការវាយប្រហារនេះថា ជាសកម្មភាពលើកទីមួយ របស់កងទ័ពបដិវត្តន៍ របស់ពួកគេ។
រវាងខែមករា ឆ្នាំ 1968 និង រដ្ឋប្រហារទម្លាក់ សមេ្តច សីហនុ ចេញពីអំណាច នៅក្នុង ខែមីនា ឆ្នាំ 1970 ក្រុមឧទ្ទាមខែ្មរក្រហម បានតស៊ូប្រឆាំង នឹង កងកម្លាំង រដ្ឋាភិបាល ជាពិសេស នៅភាគឦសាន និង ភាគខាងត្បូង ក្រុងបាត់ដំបង គេបង្ក នូវ ការខូចខាតខ្លះៗ និង ទទួលបានបទពិសោធន៍ យ៉ាងថៃ្លថ្លា ហើយដណ្តើមបានអាវុធរាប់រយដើម ក៏ប៉ុនែ្ត គេមិនទទួលបានជ័យជម្នះ លើសមរភូមិធំៗ ទេ ហើយក៏មិនដែលបាន កាន់កាប់ត្រួតត្រា តំបន់ប្រជុំជនធំៗ របស់ប្រទេសដែរ។
ទោះជាយ៉ាងណាក្តី នៅចន្លោះឆ្នាំ 1968 និង ឆ្នាំ 1970 ការមិនពេញចិត្ត នឹង របបសមេ្តច សីហនុ ចេះតែរីកដុះដាល ហើយការវាយប្រហារ ដោយយោធាហួសហេតុប្រឆាំង នឹង ពួកឧទ្ទាម បាននាំឲ្យមានការជ្រើសរើសកម្លាំងថ្មីៗ រាប់រយនាក់ ចូលទៅក្នុងជួរបដិវត្តន៍ ឧទាហរណ៍ ជាក់សែ្តង គឺ ការប្រើកម្លាំងយោធា បង្រ្កាបកសិករ ដែលបះបោរដើម្បីការពារដីធ្លី របស់ខ្លួននៅស្រុកសំឡូត។
ព្រឹត្តិការណ៍រដ្ឋប្រហារ នៅខែមីនា ឆ្នាំ 1970 បាននាំឲ្យខែ្មរក្រហម ចងសម្ព័ន្ធភាព ជាផ្លូវការ មិនត្រឹមតែជាមួយបក្សកុម្មុយនិស្តវៀតណាម ដែលសន្យានាំសមេ្តច សីហនុ មកកាន់អំណាចវិញ ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុនែ្ត ក៏ចងសម្ព័ន្ធភាព ជាមួយសមេ្តច សីហនុ ផ្ទាល់ ដែលធ្លាប់ជា សត្រូវទីមួយរបស់ចលនាបដិវត្តន៍ ខែ្មរក្រហមផងដែរ។ មេដឹកនាំខែ្មរក្រហមកំពូល នួន ជា បានរំលឹកអំពីព្រឹតិ្តការណ៍នោះ ដូចេ្នះថា ពេលដែល លន់ នល់ ធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់ព្រះករុណា ពេលនោះ ព្រះអង្គនៅរុស្ស៊ី។ កាលណោះ ចិន វៀតណាមអី គេទាក់ទងភ្លាម។ ផាម វ៉ាន់ដុង ទៅជួប ជូ អេន ឡាយ នៅប៉េកាំងឯណោះ ជួបព្រះករុណា ប្រជុំប្រឹក្សាគ្នាទៅថា ត្រូវតែតស៊ូ ហើយព្រះអង្គ ធ្វើជាប្រធាន ហើយពេលនោះ ព្រះអង្គអំពាវនាវ ឲ្យជាតិប្រជាជន ចេញម៉ាគី តស៊ូជាមួយ ពួក លន់ នល់។ ដូចេ្នះ ចលនាយើង ធំណាស់។ នៅខាងក្រោម មានកម្មករកសិករ ប្រជាពលករ ព្រះសង្ឃ ក៏សំខាន់ណាស់ដែរ។ នោះគឺជា ចលនាជាតិទាំងមូល មិនមែនជា ចលនាកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យទេ។
ក្រោយព្រឹត្តិការណ៍រដ្ឋប្រហារ មានប្រជាជនរាប់ពាន់នាក់ ដែលភាគច្រើនជាកសិករ មានភក្តីភាព ចំពោះសមេ្តចសីហនុ បានចូលរួមជាមួយ ខែ្មរក្រហម។ អ្នកស្រី អ៊ី រុំបានប្រាប់ឲ្យដឹងអំពីមូលហេតុ ដែលគាត់ចូលតស៊ូ ជាមួយខែ្មរក្រហមដូចេ្នះ ខ្ញុំបានទៅតស៊ូនៅឆ្នាំ 70គត់ កាលហ្នឹងគេរដ្ឋប្រហារសមេ្តច សមេ្តចឪស្រែកថា សុំឲ្យកូនទាំងអស់គ្នាហ្នឹង គឺចូលព្រៃម៉ាគី ដើម្បីរំដោះឪ យកមកវិញ ម៉ោះហើយហ្នឹង ក៏នាំបងប្អូនហ្នឹង តស៊ូដើម្បីវាយ លន់ នល់ ហ្នឹងឲ្យចេញឲ្យបាន សមេ្តចយើងបានមកនៅប្រទេសជាតិយើងវិញ សូម្បីតែកូនស្រី ក៏ឲ្យធ្វើយោធាដែរ។ រយពេលពីរឆ្នាំបន្ទាប់មក កងកម្លាំងវៀតណាម និង ខែ្មរក្រហម បានរួមដៃគ្នាប្រយុទ្ធតទល់ នឹង កងទ័ព ដែលខ្វះការហ្វឹកហ្វឺន និង មានការដឹកនាំមិនល្អដោយរបប លន់ នល់និយមអាមេរិក។ ពេលនោះសេ្ដចសីហនុ គឺជាកុក្កតាចូលរូប ដោយមានព្រលឹងខ្មោចបីសាចអសុរកាយចូលសន្ថិត ស្ដេចសីហនុ ដែលចាត់ទុកខ្មែរក្រហម ដល់ចុងឆ្នាំ 1971 រដ្ឋាភិបាលភ្នំពេញ លែងមានលទ្ធភាព បង្កើន ការវាយប្រហារធំៗ ហើយ ខែ្មរក្រហម បានគ្រប់គ្រង តំបន់ភាគច្រើន របស់ប្រទេស លើកលែងតែ ទីក្រុងធំៗ ប៉ុណ្ណោះ ។ ខែ្មរក្រហម បានចំណេញ ការហ្វឹកហ្វឺន ផែ្នកសឹកសង្រ្គាម អាវុធយុទ្ធភណ្ឌ និង ជំនួយឧបត្ថម្ភផេ្សងៗ ទៀតពីវៀតណាម ។ ទោះបីជា មេដឹកនាំខែ្មរក្រហម មិនដែល សារភាពថា ខ្លួនបានទទួល ជំនួយទាំងនោះ ក៏ដោយ ក៏ប៉ុនែ្ត នោះជាការពិត ។
លោក សាលឿន អតីតយោធាខែ្មរក្រហមម្នាក់ នៅស្រុកសម្លូត បានឲ្យដឹងដូចេ្នះ នៅកងពល 227 ហាត់រៀនបចេ្ចកទេសហ្នឹងអស់រយ 6ខែ គ្រូដែលហ្វឹកហ្វឺន ក្នុងកងពលហ្នឹង គឺវៀតណាមបាទ។ លោកសាស្រ្តាចារ្យ ដេវីត ឆេនល័រ ប្រវត្តិវិទូ នៃ ប្រវត្តិសាស្រ្តកម្ពុជា បានឲ្យដឹងថា នាពេលនោះ បើគ្មានការជួយជ្រោមជ្រែងយ៉ាងខ្លាំងក្លា ពីវៀតណាមទេ ពួកខែ្មរក្រហម ប្រាកដជាមិនអាច យកជ័យជម្នះ លើរបបភ្នំពេញបានឡើយ។
នៅដើមឆ្នាំ 1972 កងទ័ពវៀតណាមភាគច្រើន បានដកចេញពីប្រទេសកម្ពុជា ដែលជាផែ្នកមួយ នៃ កិច្ចព្រមពៀ្រង រវាងវៀតណាម និង សហរដ្ឋអាមេរិក។ លោក សាលឿន បានឲ្យដឹងថា កាលហ្នឹង គឺអង្គការហ្នឹង សុំឲ្យវៀតណាមហ្នឹង ប្រមូលអាវុធទុកឲ្យអស់ ហើយបញ្ជូនវៀតណាម ឲ្យត្រឡប់ទៅស្រុកវិញ។ ហ្នឹងវៀតណាមសុទ្ធ គឺចេញអស់ហើយ។ អ៊ីចឹង នៅជំនាញតាមកងពលមួយៗទៀត។ មួយវគ្គទៀតហ្នឹង គឺ ចុងឆ្នាំ 72 គឺយើងចាប់ផ្តើមចំរាញ់ទាំងអស់តែម្តង គេហៅថា ពួកភាគឯជើងនោះណា។ ដកចេញទាំងអស់តែម្តង គឺនៅតែ ខែ្មរសុទ្ធ អត់មានវៀតណាមទេ។
បីឆ្នាំបន្ទាប់មកទៀត ខែ្មរច្បាំងជាមួយខែ្មរគ្នាឯង ក្នុងសង្រ្គាមស៊ីវិលមួយ យ៉ាងសាហាវ ដែលបង្កឲ្យមានការខូចខាត រាប់ពាន់ រាប់ម៉ឺនជំពូក។ គ្មានភាគីណាមួយរក្សាទុកចំណាប់ខ្មាំងឡើយ គឺនៅពេលណា ភាគីណាមួយ ចាប់បានចំណាប់ខ្មាំងពួកគេ តែងតែសម្លាប់ ចំណាប់ខ្មាំងនោះចោល។ ដល់ឆ្នាំ 1973 យោធាខែ្មរក្រហម បានក្លាយជាកងទ័ពប្រយុទ្ធស្វិតស្វាញ និង មានជំនាញ។
ការទម្លាក់គ្រាប់បែក តាមផ្លូវអាកាសយ៉ាងខ្លាំងក្លា របស់សហរដ្ឋអាមេរិក នៅក្នុងឆ្នាំនោះ បានធ្វើឲ្យខេ្ទចខ្ទាំទេសភាពតំបន់ជុំវិញ ទីក្រុងភ្នំពេញ ជាការពន្យារពេលជ័យជម្នះ របស់ខែ្មរក្រហម។ លោក ម៉ី សុវណ្ណរ៉ា អ្នករស់នៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ បានឲ្យដឹងថា ឆ្នាំ 1973 គឺថា យើងអាចមើលឃើញពីភ្នំពេញទៅ យន្តហោះ របស់សហរដ្ឋអាមេរិក ទម្លាក់គ្រាប់បែក ប៉ាន់ស្មានទៅ ឃើញថា នៅម្តុំខេត្តកណ្តាល ខាងព្រំប្រទល់ខាងខេត្តតាកែវ កំពង់ស្ពឺអីហ្នឹង ព្រំប្រទល់អស់ហ្នឹង ខ្ញុំឡើងទៅលើអាផ្ទះដែលខ្ពស់ យើងអាចមើលឃើញ ពន្លឺភ្លើងព្រាកៗអ៊ីចឹង។នៅថៃ្ងទី 20 ខែឧសភា ឆ្នាំ1973 ខណដែល ការទម្លាក់គ្រាប់បែក កំពុងតែបន្ត ខែ្មរក្រហមបាននាំមកនូវ គំនិតសមូហភាពនិយមនៅក្នុងតំបន់ ដែលខ្លួនត្រួតត្រា។
លោកស្រី សេង រឿន ដែលធ្លាប់រស់នៅក្នុងតំបន់រំដោះ កាន់កាប់ដោយខែ្មរក្រហម មុនឆ្នាំ 1975 បានរៀបរាប់អំពីបទពិសោធន៍ជីវិត ដែលខែ្មរក្រហម ដាក់ឲ្យរស់នៅជាសមូហភាព ដូចេ្នះថា ឆ្នាំ 72 73 ហ្នឹង គេចាប់ផ្តើមរៀបសហករណ៍បណ្តើរៗហើយ គេស្លរួម ប៉ុនែ្ត បាយឯកជននៅតាមផ្ទះ នៅឡើយទេ។ ដល់ពេលវាយរគាំងដាក់ឆ្នាំង ទៅយួរសម្លមក រួចពីហ្នឹងទៅបានមួយឆ្នាំ អីអ៊ីចឹងទៅ បានគេដាំបាយឲ្យយើងទៅហូបនៅទីនោះវិញ ហើយ អាហ្នឹង ខ្ញុំទៅកងចល័តហើយ ចេញពីសហករណ៍ហ្នឹងហើយ។
លោក ឆាំង យុ នាយកមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា បានពន្យល់អំពីប្រវត្តិ នៃ ថៃ្ងទី 20 ឧសភា ដូចេ្នះថា បាទ! ថៃ្ង 20 ឧសភាហ្នឹង គឺជាថៃ្ងបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជាហ្នឹង គេយកជា ថៃ្ងមួយ ដែលអ្វីៗទាំងអស់ ជារបស់សមូហភាព បាទ! មុនខែ្មរក្រហមកាន់កាប់ អំណាចហ្នឹង មានតំបន់រំដោះ មួយចំនួន ឆ្នាំ 73 ហ្នឹង ខែ្មរក្រហមចាប់ផ្តើមដាក់សម្ភារ ឯកជនជាសម្ភាររួម ហើយចាប់ផ្តើម មានហូប នៅរោងបាយរួម អីអ៊ីចឹងបាទ។ លុះពេលក្រោយមក នៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1980 ក្រោយពេល ដែលខែ្មរក្រហម បាត់បង់ការគ្រប់គ្រងប្រទេស ហើយវៀតណាម លើកបន្តុបរដ្ឋាភិបាលថ្មីមួយ ដែលគេស្គាល់ថា សាធារណរដ្ឋ ប្រជាមានិតកម្ពុជា ឲ្យកាន់អំណាចនោះ នៅថៃ្ងទី 20 ឧសភា ត្រូវបានប្រារព្ធជា "ទិវាចងកំហឹង" ទូទាំងប្រទេស ហើយក្រោយមក ក៏បានប្តូរទៅជា "ថៃ្ងរំលឹកវិញ្ញាណក្ខន្ធ ទៅវិញ"។
លោក ឆាំង យុ នាយកមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា បានបញ្ជាក់បនែ្ថមថា ហើយដល់ពេលក្រោយឆ្នាំ 79ហ្នឹង ខាងគណបក្សប្រជាជន បានយកថៃ្ងនេះ ជាថៃ្ងវាយបកទៅ ខែ្មរក្រហមវិញ ដោយលើកឡើងថា ឥឡូវនេះ ប្រជាជនបានរួចពីរបបប្រល័យពូជសាសន៍ អ៊ីចឹង សិទិ្ធឯកជន ក្រុមគ្រួសារហ្នឹង ត្រូវបានត្រឡប់វិញ។ គេក៏បានយកជាថៃ្ងប្រវត្តិសាស្រ្តមួយ ដើម្បីរំលឹកអំពី អំពើទាំងឡាយ ដែលខែ្មរក្រហម ទាំងឡាយហ្នឹង បានប្រព្រឹត្តមកលើប្រជាជនកម្ពុជា ហើយជាទូទៅ គេហៅថា "ថៃ្ងចងកំហឹង" នឹងរបបប្រល័យពូជសាសន៍ ប៉ុល ពត អៀង សារី។ សភាអាមេរិក បានបញ្ឈប់ការទម្លាក់គ្រាប់បែក នៅក្នុងខែសីហា ឆ្នាំ1973 ក៏ប៉ុនែ្តសង្រ្គាម នៅតែបន្តរហូតមួយឆ្នាំកន្លះទៀត ខណដែលខែ្មរក្រហម ពង្រីកតំបន់ត្រួតត្រារបស់ខ្លួន។ របប លន់ នល់ បានធ្លាក់ចូលទៅក្នុង ភាពអន់ថយ ហើយ សហរដ្ឋអាមេរិក ក៏បង្កើនល្បឿន ក្នុងការដកខ្លួនចេញពីវៀតណាមខាងត្បូង នៅក្នុងបណ្តាឆ្នាំទាំងនោះ មានជនភៀសខ្លួន រាប់សែននាក់ ដែលភៀសខ្លួន ចេញពីសង្រ្គាម បានហូរចូលទីក្រុងភ្នំពេញ និង បាត់ដំបង ដែលឋិតនៅក្នុង ដៃរដ្ឋាភិបាលនៅឡើយ។
លោក ម៉ី សុវណ្ណរ៉ា បានឲ្យដឹងអំពីស្ថានភាព ជនភៀសខ្លួននៅពេលនោះដូចេ្នះថា ខ្ញុំមានបងប្អូន ដែលរត់ពីខាងកំពង់ស្ពឺ ពីខាងស្រុកកណ្តាលស្ទឹង រដ្ឋាភិបាល លន់ នល់ គេពេលហ្នឹង គេរៀបចំតំបន់មួយ សំរាប់ឲ្យ ជនភៀសខ្លួនហ្នឹងនៅ។ ដូចជា នៅខាងយើង អូរបែកក្អមនេះ ខាងមុខពេទ្យលោកសង្ឃ គឺថា មួយវាលធំហ្នឹង គឺសំរាប់គេដាក់ ជនភៀសខ្លួន គឺថា គេឲ្យមកនៅហ្នឹង ដើម្បីគេចពីការប្រយុទ្ធគ្នា នៅតាមជនបទហ្នឹង ព្រោះខែ្មរក្រហម មកគៀកៗ មែនទែនហើយ តំបន់អស់ហ្នឹង។ ការឧបត្ថម្ភ ពីរដ្ឋាភិបាល លន់ នល់ ពីខាងកាកបាទក្រហម គឺថាកាលហ្នឹងមិន គ្រប់គ្រាន់ទេ គឺថា មានការលំបាកមែនទែន។ សេវាកម្មផេ្សងៗ មិនយូរប៉ុន្មានត្រូវខូចខាត រីឯរដ្ឋាភិបាល លន់ នល់ ដែលពុករលួយ ហើយ ឋិតនៅក្នុងការហ៊ុមព័ទ្ធនោះ គ្មានលទ្ធភាព ជួយជនភៀសខ្លួន មិនអាច យកជ័យជម្នះ លើសមរភូមិ ឬ ពង្រីកការអំពាវនាវរបស់ខ្លួនបានឡើយ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ យោធាខែ្មរក្រហម ក៏ប្រហែលជា ត្រូវពិការ ដោយសារការទម្លាក់គ្រាប់បែក យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ នៅឆ្នាំ 1973 ទើបមិនអាចច្បាមយក ទីក្រុងនានា របស់ប្រទេសកម្ពុជា ដែលមានការការពាមាំទាំ រហូតដល់ថៃ្ងទី 17 មេសា ឆ្នាំ 1975។