ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅវៀតណាម(ត)
ថ្ងៃអាទិត្យ ទី13.តុលា 2019.ម៉ោង 6:35
២ យុគជាតិទ្រុឌសាសនាទ្រោម
លុះ ព.ស.១៩៥៧ វៀតណាមបានក្លាយជាប្រទេស ថិតនៅក្រោមអាណានិគមរបស់ចិនម្តងទៀត ទោះបីជាការបាត់បង់អំណាចរយៈពេលខ្លីៗ ត្រឹមតែ ១៧ឆ្នាំ ប៉ុន្តែបានធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាទ្រុឌទ្រោមចុះយ៉ាងខ្លាំង ព្រោះឥទ្ធិពលរបស់ព្រះមហាក្សត្ររាជវង្សម៉ីង ដែលគ្រប់គ្រងប្រទេសចិននៅពេលនោះ បានធ្វើឲ្យលទ្ធិខុងចឺ និង តៅ រីកចំរើនឡើងយ៉ាង រឹងប៉ឹង ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះដែរ ព្រះពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈ របស់ទីបេ ក៏បានហូរចូលមកព្រមជាមួយផង។ ព្រមនោះដែរ រាជការចិនក៏បំផ្លិចបំផ្លាញវត្ត និង រឹបអូសគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនាទៅទាំងអស់។ វៀតណាមបានទទួលឯករាជ្យមកវិញក្នុង ព.ស.១៩៧៤ តែស្ថានការណ៍ផ្នែកខាងព្រះពុទ្ធសាសនាមិនទាន់បានប្រសើរឡើងវិញឡើយ ព្រោះព្រះមហាក្សត្ររាជវង្សថ្មី មិនអនុគ្រោះដល់ព្រះពុទ្ធសាសនា ទ្រង់រៀបចំប្រឡងចំណេះដឹងព្រះសង្ឃ ដោយឲ្យអង្គដែលប្រឡងធ្លាក់លាចាកសិក្ខាបទ ហើយចាត់វិធានការបង្ខិតបង្ខំផ្សេងៗ ចូលទៅជ្រៀតជ្រែកក្នុងកិច្ចការរបស់សង្ឃ និង ហាមកសាងវត្តថ្មី។ ព្រះពុទ្ធសាសនានៅបានទទួលការឧបត្ថម្ភទំនុកបំរុងពីប្រជាជនក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែបានសាបរលាបចុះ ក្លាយជាគោលជំនឿដែលផ្សំផ្គុំដោយពាហិរលទ្ធិ មិនមែនពុទ្ធធម៌បរិសុទ្ធពិតដូចដើម ហើយក្នុងរយៈកាលនេះឯង ព្រះពុទ្ធសាសនានិកាយតិនឌោ (គឺ និកាយសុខាវតី គោរពព្រះអមិតាភៈ ដែលជប៉ុនហៅថា និកាយឈិន) ក៏បានផ្សព្វផ្សាយចូលមកកាន់ប្រទេសវៀតណាម។ និកាយនេះភាគច្រើនគោរពបដិបត្តិក្នុងចំណោមគ្រហស្ថ ហើយតែងតែពង្រីកចេញ ទៅក្នុងយាមដែលខ្វះខាតព្រះភិក្ខុអ្នកទ្រង់នូវចំណេះដឹងក្នុងនិកាយ ធៀន (សេន)។ ព្រះភិក្ខុជាតិចិន នាម វ៉ានថេ វ៉ាធឿង (ព.ស.២០៧៥ - ២១៥៥) បានផ្សំផ្គុំពាក្យប្រៀនប្រដៅក្នុងនិកាយធៀនជាមួយ និង និកាយតិនឌោ កើតជាព្រះពុទ្ធសាសនាមួយបែប ដែលគោរពនៅតាមសាលាចេតិយ (chua ឬ Pagoda) ទាំងឡាយនាពេលបច្ចុប្បន្ន។
ផ្នែកខាងនយោបាយ សង្គ្រាមរវាងវៀតណាមជាមួយប្រទេសចម្ប៉ា បានកើតឡើង ជារឿយមក ដោយភាគច្រើនប្រទេសវៀតណាមជាភាគីទទួលជ័យជំនះ ឬ បានប្រៀប ហើយបានផ្គួបដែនដីរបស់ចម្ប៉ាចូលមកជាលំដាប់ រហូតដល់ ព.ស.២០១៤ ព្រះបាទលេធន់តង ទ្រង់បានបង្រួមយកអាណាចក្រចម្ប៉ាចូលជាដែនដីមួយភាគរបស់ប្រទេសវៀតណាមបានសម្រេច។ បណ្តោយទុកតែដែនបណ្ឌុរង្គៈ ខាងត្បូងឲ្យថិតនៅជាអាណាចក្រតូចៗ របស់ចម្ប៉ា ប្រព្រឹត្តិទៅជាបណ្តើរៗ សិន ដែល នឹង មិនមានពិសភ័យអន្តរាយទាំងឡាយដល់ប្រទេសវៀតណាមនៅបន្តកើតមានទៀតឡើយ ហើយវៀតណាមសន្សឹម នឹង គាបសង្កត់រហូតដល់លេបត្របាក់បានទាំងស្រុងទៅ។
លុះដល់ផុតពីរជ្ជកាលព្រះបាទលេធន់តងហើយ ព្រះមហាក្សត្រអង្គតៗ មក ក៏ទន់ខ្សោយ កើតការប្រជែងអំណាចផ្ទៃក្នុងអស់រយៈកាលជាយូរ រហូតដល់ទីបំផុត ព.ស. ២០៧៦ វៀតណាមក៏បានបែងចែកចេញជាពីរអាណាចក្រ ជាអាណាចក្រភាគខាងជើង មានត្រកូលត្រឹន (Trinh) គ្រងអំណាច ហៅងាយៗ ថា ដែនតុងកឹង ជាមួយអាណាចក្រភាគខាងត្បូងរបស់រាជវង្ស ហ្ងៀន ហៅងាយៗ ថា ដែនអណ្ណាម។ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបស្ចឹម រមែងហៅថា ដែនតុងកឹង និង ដែនកូចិនសិន បែងព្រំប្រទល់ដែនជាក្រសែស្របទី ១៨ ដែលតមកពីភាគខាងត្បូងកសាងកំផែងធំ ទុកការពារការឈ្លានពានរបស់ភាគខាងជើង។ ដែនទាំងពីរភាគ តែងតែប្រជែងអំណាចគ្នា នឹង ប្រទាញប្រទង់សង្រ្គាម ដើម្បីកំចាត់គ្នាជារឿយៗ មកអស់រយៈកាលប្រហែលជា ២៧០ឆ្នាំ រហូតដល់បានទទួលឯកភាពជាតិម្តងទៀតក្នុង ព.ស. ២៣៤៥។ រវាងនោះដែរ ក្រៅពីការប្រជែងអំណាច រវាងវៀតណាមឯងហើយ អាណាចក្រភាគខាងត្បូងនៅបានពង្រីកអំណាចឆ្ពោះទៅទិសខាងត្បូងជាលំដាប់ទៀតផង ធ្វើឲ្យអាណាចក្រតូចៗ របស់ពួកចាមដែលសេសសល់នៅ បានរលាយទាំងស្រុងក្នុង ព.ស.២២៦៣។
រយៈកាលទន្ទឹមនឹងនេះដែរ អាណាចក្រខ្មែរ ដែលកំពុងតែមានអំណាចអន់ថយ ក៏បានជួបប្រទះគ្រោះអាក្រក់ស្រដៀងគ្នានេះដែរ ដោយសន្សឹមៗ បាត់បង់ដែនដីបន្តិចម្តងៗ ដល់ប្រទេសវៀតណាម ដោយវិធានការដែលវៀតណាមធ្លាប់ប្រើជាមួយចម្ប៉ាពីមុនមក ពោលគឺ ផ្តើមដំបូងដោយមានជនជាតិវៀតណាមភៀសខ្លួនខ្លះ អន្តោប្រវេសន៍ខ្លះ រសាត់អណ្តែតខ្លះ ជ្រៀតជ្រែកចូលមកនៅអាស្រ័យជាដុំកំភួននៅតាមជាយដែនរបស់ខ្មែរ។ តមកមានចំនួនច្រើនឡើងៗ ក៏រួបរួមចូលជាក្រុម ក្លាយជាខេត្តដែលចំណុះចំពោះប្រទេសវៀតណាម នៅពេលដែលខ្មែរចូលទៅពាក់ព័ន្ធជាមួយក្នុងខេត្តនោះ វៀតណាមក៏ប្រកាន់ថាខ្មែរចូលទៅឈ្លានពានដែនដី ហើយក៏លើទ័ពចូលទៅវាយប្រហារ ដោយវិធីនេះដល់ទៅ ព.ស. ២២២៨។ ទីក្រុងព្រៃនគរ (ដែលជាមជ្ឈដ្ឋានរបស់កូសាំងស៊ីន) ធ្លាប់ជាដែនដីរបស់ចេនឡាទឹកនៃអាណាចក្រកម្ពុជា ក៏ត្រូវបានផ្គួបចូលជាដែនដីរបស់វៀតណាម។ ដល់ ព.ស.២២៥៧ អាណាចក្រវៀតណាមភាគខាងត្បូងរបស់រាជវង្សហ្ងៀន ក៏ពង្រីកចុះទៅដល់ទីបំផុតជ្រោយសមុទ្រកូសាំង ស៊ីន ដល់ខេត្តពាម (ហាទៀង) ព្រោះភាពដែលពោលមកនេះ ទើបមានប្រជាជនខ្មែរនៅវៀតណាមភាគខាងត្បូងបច្ចុប្បន្ន (ដែនដីកូសាំងស៊ីន) ប្រមាណ ៦០០,០០០ នាក់ ដែលភាគច្រើនកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ លើសពីនោះ ក្នុង ព.ស.២៣០៣ រយៈដែលថៃកំពុងត្រូវបានភូមាគំរាមកំហែង មុនក្រុងបែក វៀតណាមនៅបានទៅវាយដល់ចម្ប៉ាស័ក្តិ ដែលគ្រានោះ ជារបស់ខ្មែរទៀតផង។ នៅពេលក្រុងស្រីអយុធ្យាបែកហើយ និង ព្រះយ៉ាតាក កំពុងរំដោះឯករាជ្យនៅវៀតណាម ក៏លូកដៃកិច្ចការរបស់ថៃ ដោយបានគាំទ្រក្រុមក្រមហ្មឺនទេព្វិពិធ ទើបបានជាហេតុនាំឲ្យកើតវិវាទជាមួយប្រទេសថៃ ហើយតមកក្នុង ព.ស.២៣១២ សម្តេចព្រះចៅក្រុងធនបុរី ក៏ទ្រង់លើកទ័ពមកវាយខេត្តពាម ចាប់ពីពេលនោះមក វៀតណាមជាមួយថៃ ក៏មានហេតុទាស់ទែងគ្នារឿយមក ជាមួយករណីប្រទេសកម្ពុជា រហូតដល់វៀតណាម និង កម្ពុជា បានធ្លាក់នៅក្រោមអាណានិគមរបស់ប្រទេសបារាំងសេសនៅទីបំផុត។
ក្នុងរយៈកាល ២៧០ ឆ្នាំនៃការបែកជាពីរអាណាចក្រនោះ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានក្លាយដូចជាឧបករណ៍សំរាប់ស្វែងរកកម្លាំងគាំទ្រនៃភាគីទាំងពីរ ដោយហេតុដែលប្រជាជនពាក់ព័ន្ធជាមួយសាសនាយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ ទាំងអាណាចក្រភាគខាងជើង (ពួកត្រិន) និង អាណាចក្រភាគខាងត្បូង (ពួករាជវង្សហ្ងៀន) ទើបម្ខាងៗ តែងប្រកួតប្រជែងស្តែងសទ្ធាទំនុកបំរុងព្រះពុទ្ធសាសនា មានការកសាង និង ជួសជុលវត្តអារាមជាចម្បង ហើយ បរិយាកាសក៏អំណោយផលឲ្យមានសាខាថ្មីៗ នៃនិកាយធៀនកើតឡើងមកទៀត។ បន្ទាប់មកនៅចុងយុកនៃអាណាចក្រភាគខាងត្បូង កើតមានការក្បត់ ដណ្តើមអំណាចពីរាជវង្សហ្ងៀនបាន រជ្ជទាយាទនាម ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្ងៀនអាន់ ព្រះជន្មាយុត្រឹមតែ ១៥វស្សា បានភៀសខ្លួនបាន ដោយការជួយសង្រ្គោះរបស់សង្ឃកាតូលិកបារាំងសេសមួយអង្គ ហើយបន្ទាប់មករវាង ព.ស.២៣២៨ ដល់ ២៣៣០ ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្ងៀនអាន់ ព្រះអង្គបានភៀសខ្លួនមកអាស្រ័យនៅក្នុងប្រទេសថៃ សម័យរជ្ជកាលទី១ នៃក្រុងរតនកោសិន និង បាននាំទាហានស្ម័គ្រចិត្តជាតិវៀតណាមចេញមកជួយប្រយុទ្ធជាមួយភូមា ជាការល្អប្រពៃចំពោះរាជការថៃ។ ផ្នែកខាងវៀតណាម ពួកក្បត់បានឡើងគ្រប់គ្រងអាណាចក្រភាគខាងត្បូង ហើយនៅមានសមត្ថភាពវាយជម្រុញឡើងទៅភាគខាងជើង រហូតដល់រដ្ឋធានីហាណូយ បង្ក្រាបពួកត្រិនបានទាំងស្រុងក្នុង ព.ស.២៣៣១ រួចហើយស្ថាបនាខ្លួនជាចក្រពត្តិគ្រងផែនដីវៀតណាមទាំងស្រុង។
ប៉ុន្តែក្នុងខណៈ ដែលពួកអតីតក្បត់កំពុងវាយប្រយុទ្ធគ្នានៅភាគខាងជើងនោះឯង ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្ងៀនអាន់ ក៏បានឱកាសត្រឡប់ចូលមកកាន់វៀតណាម ហើយអាស្រ័យកម្លាំងទាហាន ព្រមទាំងយុទ្ធោបករណ៍របស់បារាំងសេស ដែលសង្ឃកាតុលិក អ្នកធ្លាប់ជួយសង្រ្គោះព្រះអង្គក្នុងគ្រាមុន ចាត់មកគាំទ្រ។ ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្ងៀនអាន់ ក៏ទ្រង់ធ្វើសង្រ្គាមប្រជែងអំណាចត្រឡប់ពីពួកក្បត់ រហូតដល់បានសំរេច រួបរួមផែនដីវៀតណាម ឲ្យបានឯកភាពជាធ្លុងមួយ ហើយឡើងគ្រងរាជ្យក្នុង ព.ស.២៤៣៥ ទ្រង់ព្រះនាមថា ព្រះចក្រពត្តិយ៉ាឡុង (Gia Long)។
រាជវង្សហ្ងៀន តាំងតែព្រះចៅយ៉ាឡុងជាដើមទៅ បានទំនុកបំរុងព្រះពុទ្ធសាសនា ក្នុងរឿងដែលគ្រឿងរួបរួមចិត្តមនុស្សឲ្យមានឯកភាពជាតិ ព្រះសង្ឃគ្រាន់តែចាំជួយថែរក្សាវត្ត រាជការឲ្យបានបានគង់វង់ និង ប្រកបពិធីកម្មផ្សេងៗ ទៅតាមសេចក្តីត្រូវការរបស់ប្រជាជន ក៏ជាការគ្រប់គ្រាន់។ ព្រះសង្ឃតាមវត្តផ្សេងៗ ទើបប្រព្រឹត្តិធូររលុង ជាបន្តបន្ទាប់ ដោយទូទៅ ហើយការយល់គោលធម៌ក៏អន់ថយចុះៗ ប្រជាជនគោរពព្រះជាម្ចាស់ ដូចជាអាទិទេពនៅឋានលើ ដែលទ្រង់ចាំប្រទានផល តាមការប្រាថ្នារបស់ជនដែលបានបួងសង្រួងបូជា។
ចំណែកឯសាសនាដទៃ សាសនាដែលទទួលសិទ្ធិពិសេស ដំណើរការផ្សព្វផ្សាយបានដោយស្រួលក្នុងរយៈមួយ ក៏គឺសាសនាគ្រឹស្ត ទាំងនេះ ព្រោះព្រះចៅយ៉ាឡុង ទ្រង់បានទទួលការជួយសង្រ្គោះពីព្រះសង្ឃកាតូលិកជាតិបារាំងសេស ដូចដែលពោលមកហើយ ទើបសព្វព្រះរាជហឫទ័យប្រទានការឧបត្ថម្ភ ជាការតបស្នងជំនួស ដល់ថ្នាក់ទ្រង់បញ្ជាដល់អ្នកស្នងរាជបន្ត មុន នឹង ទ្រង់សោយទិវង្គតថា នឹងមិនឲ្យមានការគាបសង្កត់ គំរាមកំហែងដល់សាសនាទាំង៣ ដែលបានប្រតិស្ឋានហើយក្នុងផែនដីរបស់ព្រះអង្គ ពោលគឺ ខុងចឺ ពុទ្ធសាសនា និង គ្រឹស្តសាសនា។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ព្រះរាជឱរសដែលឡើងគ្រងរាជ្យតមកក្នុង ព.ស.១២៦៣ គឺព្រះចៅម៉ីងម៉ាង (Ming Mang) ដែលព្រះអង្គជាអ្នកគោរពសាសនាខុងចឺ យ៉ាងខ្ជាប់ខ្ជួន និង ទ្រង់និយមវប្បធម៌ចិន (ឱរសអង្គ រៀមច្បងរបស់ព្រះចៅយ៉ាឡុង ដែលបានទទួលការឧបត្ថម្ភពីព្រះសង្ឃកាតូលិក និង បានទទួលការសិក្សាក្នុងប្រទេសបារាំងសេស បានអស់ព្រះជន្មមុនព្រះរាជបិតា) ទ្រង់រង្គាស “មនុស្សព្រៃផ្សាយមកពីបស្ចឹមប្រទេស” ទើបទ្រង់មិនបានអនុវត្តតាមបញ្ជារបស់ព្រះរាជបិតា ទ្រង់ត្រឡប់ជាកាត់សម្ព័ន្ធ មេត្រីជាមួយបារាំងសេស ហើយបែរត្រឡប់មកប្រើនយោបាយ បង្ក្រាបសាសនាគ្រឹស្ត ដែលព្រះមហា ក្សត្រអង្គមុនៗ អនុវត្តន៍មកហើយ។
ជាតិបស្ចឹម បានចាប់ផ្តើមធ្វើដំណើរចូលមកទំនាក់ទំនងជាមួយវៀតណាម ក្នុងផ្នែកពាណិជ្ជកម្ម និង ការផ្សព្វផ្សាយគ្រឹស្តសាសនានិកាយរ៉ូម៉័ងកាតូលិក តាំងតែដើមពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី ២២ ក្នុងសម័យដែលវៀតណាមនៅបែងចែកជាពីរអាណាចក្រ គឺអាណាចក្រតុងកឹង និង អាណាចក្រអាណ្ណាម ចាប់ផ្តើមដោយពួកព័រទុយហ្គ័ល បន្តដោយដោយពួកហ៊ុលឡង់ និង បារាំងសេស រហូតដល់អេស្បាញ និង អង់គ្លេស។ អ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនានោះ ភ្ជាប់មកជាមួយពាណិជ្ជករខ្លះ ជាអ្នកផ្សាយសាសនាខ្លះ ប៉ុន្តែមកក្នុងនាមជាពាណិជ្ជករខ្លះ។ ពួកពាណិជ្ជករ និង អ្នកបង្រៀនសាសនាជាតិបស្ចឹម ពួកជនបរទេសអស់ទាំងនេះ បានកើតការវិវាទដណ្តើមគ្នា ក្នុងរឿងពាណិជ្ជកម្មខ្លះ ក្នុងរឿងដំណើរការផ្សព្វផ្សាយសាសនាខ្លះ ពេលខ្លះបានទទួលការសហការពីជនក្នុងដំបន់ ពេលខ្លះក៏មានហេតុឈ្លោះវិវាទគ្នា ធ្វើឲ្យការដំណើរការដួលរលំវៀចវេ។ ពួកខ្លះក៏លះបង់ការព្យាយាមតែម្តង ពួកខ្លះក៏បានខិតខំស្វែងរកមធ្យោបាយតាំងខ្លួនសាជាថ្មីរឿយៗ ព្រោះគ្រាដំបូងនោះ ត្រូវបានជំទាស់ពីអាណាចក្រតុងកឹង តែបានទទួលការស្វាគមន៍ពីអាណចក្រភាគខាងត្បូង។
ក្នុងរយៈកាលនេះឯង (ចុង ព.សវ.២២) អ្នកបង្រៀនសាសនាជាតិព័រទុយហ្គ័ល និង ជាតិបារាំងសេស បានប្រតិស្ឋាន វិធីសរសេរភាសាវៀតណាម ដោយអក្សររ៉ូម៉័ងឡើង និង បានទទួលការនិយម ធ្វើឲ្យជាតិវៀតណាមឈប់ប្រើអក្សរចិន ហើយប្រើអក្សររ៉ូម៉័ងសរសេរជាភាសារបស់ខ្លួនរហូតដល់បច្ចុប្បន្ននេះ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ មិត្តភាពរវាងជាតិបស្ចឹម ជាមួយអាណាចក្រភាគខាងត្បូង ជាសម្ព័ន្ធភាពខាងនយោបាយ កើតឡើងពីកិច្ចសន្យាជួយ សង្គ្រោះខាងកម្លាំងអាវុធយុទ្ធោបករណ៍ នៅពេលដែលមិនបានជួយសង្រ្គោះ ដូចបំណងប្រាថ្នានៃមិត្តភាពក៏បានបញ្ចប់នៅត្រឹមនោះ។ សម្ព័ន្ធភាពក្នុងការជួយសង្រ្គោះគ្នា ក៏ប្រព្រឹត្តិទៅបានជារយៈខ្លី ត្រឹមតែពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ប៉ុណ្ណោះ។ ពីនោះមក រាជវង្សហ្ងៀនក៏បានក្លាយជាបដិបក្ខជាមួយជាតិបស្ចឹម ហើយតាមប្រក្រតី នយោបាយ ពាណិជ្ជកម្ម ទាហាន និង ការផ្សព្វផ្សាយរបស់ជាតិបស្ចឹម ដែលចូលមកទាំងនោះ រមែងច្រឡូកច្រឡំ មិនសូវជាបែងចែកដាច់ នៅពេលដែលទទួលស្វាគមន៍យ៉ាងនេះ ក៏មានន័យថាទទួលស្វាគមន៍យ៉ាងដទៃដែរ នៅពេលដែលបដិសេធយ៉ាងនេះ ក៏មានន័យថាបដិសេធយ៉ាងដទៃផង។ អាណាចក្រភាគខាងត្បូង ទើបមានបដិបក្ខភាពចំពោះចំពោះសាសនាគ្រឹស្តផងដែរ ហើយចាប់ផ្តើម កំចាត់សាសនិក និង កិច្ចកម្មរបស់សាសនាគ្រឹស្តជាគ្រាធំ រួចហើយពាណិជ្ជកម្មជាមួយបស្ចឹមក៏ត្រូវបញ្ចប់ត្រឹមនោះទៅ។
រហូតដល់ព្រះចៅយ៉ាឡុងឡើងគ្រងរាជ្យ ពាណិជ្ជកម្ម និង ការផ្សព្វផ្សាយសាសនា រហូតដល់នយោបាយ និង ទាហានរបស់ជាតិបស្ចឹម (គ្រាមុនព័រទុយហ្គ័លជាគោលសំខាន់ គ្រានេះបារាំងសេសសំខាន់) ក្នុងប្រទេសវៀតណាម ទើបបានស្តារឡើងសាជាថ្មី មួយរយៈទៀត ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គ ប៉ុន្តែនៅពេលដែលព្រះអង្គសោយទិវង្គតរួចហើយ ព្រះឱរសបែរជាប្រើនយោបាយបង្រ្កាបសាសនាគ្រឹស្ត ដូចដែលពោលមកហើយនោះ តមកដល់រជ្ជកាលព្រះរាជនត្តា ការបង្រ្កាបក៏កាន់តែធ្ងន់ធ្ងរខ្លាំងទៅទៀត។
នៅទីបំផុត ដល់រជ្ជកាលព្រះនត្តា ដែលជាអ្នកយល់ដឹងក្នុងលទ្ធិខុងចឺ។ ព្រះអង្គបានប្រាថ្នា នឹង បិទប្រទេស ឲ្យរួចផុតពីឥទ្ធិពលរបស់ជាតិអីរ៉ុបទាំងស្រុង ទើបធ្វើការវាយប្រហារដោយជំហ៊ានដាច់ខាត មានការចេញប្រកាសបណ្តេញជំនុំជនគ្រឹស្ត បំផ្លាញភូមិជនគ្រឹស្ត រឹបអូសដីយកទៅបែងសាជាថ្មី ឲ្យបោះត្រាគ្រឹស្តសាសនិកជនគ្រប់គ្នានៅថ្ពាល់ខាងឈ្វេង ថាជាជនក្រៅសាសនា។ នៅថ្ពាល់ខាងស្តាំវាយឈ្មោះដំបន់ដែលបណ្តេញ ឲ្យទៅនៅអាស្រ័យ ព្រមជាមួយនោះ ក៏បង្រ្កាបអ្នកបង្រៀនសាសនាយ៉ាងខ្លាំង។ ការទាស់ទែងរវាងរាជវង្សហ្ងៀនជាមួយអ្នកបង្រៀនសាសនាអីរ៉ុប ដែលមានរឿយមកជារយៈៗ នេះធ្វើឲ្យអ្នកបង្រៀនសាសនាបាត់បង់ជីវិតជាច្រើនអ្នក ហើយគ្រឹស្តសាសនិកជនវៀតណាមធ្លាក់ខ្លួនស្លាប់អស់ចំនួនជាច្រើន ដែលក្នុងក្រសែភ្នែករបស់រាជវង្សហ្ងៀនអាចសម្លឹងត្រឡប់ទៅម្ខាងទៀតថា ជាការកំចាត់ជាតិអីរ៉ុប និង បក្សពួករបស់ជាតិអីរ៉ុប (អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តពោលថា គ្រឹស្តសាសនិកជនវៀតណាមត្រូវប្រហារជីវិតរវាង ព.ស.២៣៧០ ដល់ ២៤០១ រួមប្រហែល ១៣០,០០០ នាក់)។
យ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តពោលថា ការដំណើរនយោបាយបែបនេះ ជាទង្វើមិនឆ្លាត ព្រោះពេលនោះបារាំងសេសកំពុងស្វែងរកខសំអាង ដែល នឹង ចូលទៅជ្រៀតជ្រែកផ្ទៃក្នុង និង រឹបអូសដែនដីរបស់វៀតណាមទៅហើយ ជាងនេះទៅទៀត បារាំងសេសត្រូវការកម្លាំងធ្វើការ ព្រោះកម្លាំងប្រជែងអំណាចជាមួយប្រទេសអង់គ្លេស នៅពេលដែលវៀតណាមដំណើរការបែបនេះ បារាំងសេសក៏នាំនាវាចម្បាំង មកគំរាមកំហែង ហើយបំផ្លាញប៉ម ឬ ទីក្រុងតាមមាត់សមុទ្រ។ ទំនាស់ក៏បានកើតឡើងយ៉ាងហឹង្សាជារឿយៗ ដល់ ព.ស. ២៤០២ បារាំងសេសក៏បានកាន់កាប់ទីក្រុងសៃហ្កន ដល់ ព.ស.២៤០៥។ ព្រះមហាក្សត្រវៀតណាម ត្រូវធ្វើសទ្ធិសញ្ញាប្រគល់ដែនដីភាគខាងកើតរបស់កូសាំងស៊ីនឲ្យទៅបារាំងសេស ត្រូវបង់ថ្លៃបដិកម្មសង្រ្គាមចំនួនច្រើន ត្រូវបើកឱកាសឲ្យកាតូលិកសាសនិកជនដំណើរការដោយសេរី ហើយបើកទីក្រុងធ្វើពាណិជ្ជកម្ម ជាមួយបារាំងសេស ចាប់ពីពេលនោះ ហេតុដែល ជខ សម្អាងដទៃៗ ក៏កើតតាមមកទៀត។
រហូតដល់ ព.ស. ២៤២៦ វៀតណាមក៏ស្ថិតនៅក្រោមអាណានិគមរបស់បារាំងសេស ក្នុងពេលដែលបារាំងសេសគ្រប់គ្រងរយកាល ៧១ឆ្នាំ ប្រជាជនវៀតណាមក៏បានក្រោកឡើងប្រឆាំងជាច្រើនលើកច្រើនគ្រា ហើយស្មារតីជាតិនិយម ក៏កើតមានកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ ប៉ុន្តែបារាំងសេសក៏បង្រ្កាបកាន់តែខ្លាំងដូចគ្នា។ បារាំងសេសបានប្រើនយោបាយបែងចែកការគ្រប់គ្រង ដោយចាត់បែងវៀតណាមចេញជា ៣មណ្ឌល គឺ តុងកឹង អណ្ណាម និង កូសាំងស៊ីន ហើយយកមណ្ឌលទាំង ៣ នេះរួមជាមួយកម្ពុជា និង លាវ ជា ៥មណ្ឌលគ្រប់គ្រងរួមចូលតែមួយហៅថា “ឥណ្ឌូចិនរបស់បារាំងសេស”។ ចំពោះឥណ្ឌូចិនជាប្រទេសចំណុះដោយសម្បូរ បារាំងសេសគ្រប់គ្រងរក្សាឯងដោយត្រង់ ចំណែក ៤មណ្ឌលទៀតមានព្រះមហាក្សត្ររបស់ខ្លួន (អណ្ណាមជាមួយ និង តុងកឹងមានព្រះមហាក្សត្រតែមួយ)។
នៅពេលដែលបារាំងសេសគ្រប់គ្រង ព្រះពុទ្ធសាសនាកាន់តែអន់ថយ ទ្រុឌទ្រោមកាន់តែខ្លាំងឡើងទៅទៀត បារាំងសេសបានទំនុកបំរុងគ្រឹស្តសាសនា និកាយរ៉ូម៉័ងកាតូលិក ព្រមជាមួយគ្នានោះ ក៏កំណត់ និង រាំងរាសេចក្តីចំរើនលូតលាស់របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា។ បារាំងសេស បាននាំយកមន្រ្តីសង្ឃកាតូលិកមកព្រមជាមួយអ្នកគ្រប់គ្រងអាណានិគមនំប៉័ង និង ស្រាទំពាំងបាយជូរក្រហម។ នៅពេលដែលបារាំងសេសក្លាយជាម្ចាស់ហើយ កាតូលិកសាសនិកជន ក៏មានអំណាចគំរាមកំហែងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងចេញមុខចេញមាត់ ពុទ្ធសាសនិកជនវៀតណាមទើបជឿតៗ គ្នាមកថា ពួកកាតូលិកជាដង្គាបក្តាម ដែលត្រគាបយកវៀតណាមទៅឲ្យក្តាម គឺប្រទេសបារាំងសេសគ្រប់គ្រងក្នុងកូសាំងស៊ីន ដែលចំណុះចំពោះបារាំងសេសដោយត្រង់នោះ។ អ្នកដែល នឹង មានសិទ្ធិជ្រើសរើសអ្នកដំណាងមណ្ឌល ទៅប្រចាំនៅទីក្រុងបារីសក៏ដោយ អ្នកជារាជការថ្នាក់សញ្ញាប័ត្រក៏ដោយ ត្រូវមានសញ្ជាតិបារាំងសេស ហើយអ្នកដែលផ្ទេរសញ្ជាតិជាបារាំងសេសបាន ក៏ត្រូវគោរពសាសនាគ្រឹស្តនិកាយកាតូលិក ដោយហេតុនេះ ទើបមិនមានពុទ្ធសាសនិកជនណាម្នាក់បានធ្វើជាមន្រ្តីរាជការធំដុំឡើយ ឬជាអ្នកដែលមានសិទ្ធិមានសម្លេងធ្វើការអ្វីក្នុងដែនដីបាន ព្រះពុទ្ធសាសនាទើបត្រូវបានបណ្តែតបណ្ដោយព្រងើយកន្តើយយ៉ាងខ្លាំង។
ក្រៅពីនោះ បារាំងសេសនៅបានដាក់ខកំណត់ បង្ខិតបង្ខំផ្សេងៗ នានា ដូចជា កំណត់ចំនួនភិក្ខុក្នុងវត្តនីមួយៗ ហាមកសាងវត្តថ្មី លើកលែងតែបានទទួលអនុញ្ញាត។ កំណត់សិទ្ធិរបស់គណសង្ឃដែល នឹង ទទួលទានបរិច្ឆាគ និង ទ្រព្យសម្បត្តិដែលមានអ្នក ឧទ្ទិសជាដើម។ ព្រះភិក្ខុទ្រង់សីស និង តាំងចិត្តបដិបត្តិសាសនកិច្ច នៅពេលដែលសម្លឹងមើលមិនឃើញផ្លូវវិវឌ្ឈន៍របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ក៏គេចខ្លួនចេញទៅរកទីស្ងាត់វិវេគ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ខ្វះខាតអ្នកយកចិត្តទុកដាក់ថែរក្សាឃុំគ្រង ក៏កាន់តែអំណោយឱកាសដល់អ្នកបួសចូលមកដើម្បីស្វែងរកផលប្រយោជន៍ សាសនធម៌ក៏កាន់តែអន់ថយ ក្លាយទៅជាលទ្ធិផ្សែផ្សំទៅដោយតន្ត្រៈ អបិយជំនឿ ជឿខ្នោចព្រាយ ទេព្តា អារក្ខផ្សេងៗ លទ្ធិផ្សំថ្មីៗ ទាំងនេះ ជាពិសេសពួកហ្វាហាវ និង កាវដាយ បានចំរើនលូតលាស់ឡើង ក្នុងដំបន់កូសាំងស៊ីនយ៉ាងឆាប់រហ័ស ដូចជានិកាយរ៉ូម៉័ងកាតូលិកដែរ។ ចំណែកព្រះពុទ្ធសាសនាវិញនោះ ក៏ទ្រុឌទ្រោម រួញរៀវយ៉ាងខ្លាំង រហូតដល់ពាក់កណ្តាលពុទ្ធសតវត្សរ៍ ២៥ មានការប៉ាន់ប្រមាណថា ជាទូទៅថា ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសវៀតណាម នឹង អន្តរធានទាំងស្រុង។
ចំនួនអ្នកចូលទស្សនា