មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស

ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន

ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស

^{****************************************}

ព្រះពុទ្ធសាសនានៅវៀតណាម

ថ្ងៃអាទិត្យ ទី29.កញ្ញា 2019.ម៉ោង 7:18

ដើម្បីងាយស្រួល ក្នុងការសឹក្សារឿងព្រះពុទ្ធសាសនានៅវៀតណាម សូមបែងដែនដីនែប្រទេសវៀតណាមបច្ចុប្បន្នចេញជា ៣អាណាខេត្ត (តាមបែបដែលបារាំងសេស ធ្លាប់បែងក្នុងសម័យដែលវៀតណាមជាអាណានិគម) គឺតុងកឹង (Tongkinh បានដល់ផែនដីទូលាយខាងលើបរិវេណវាលរាបទន្លេក្រហម) អណ្ណាម (Annam បានដល់ផែនដីទទឹងវែង បត់តាមសមុទ្រដែលនៅខាងក្រោមរវាងតុងកឹង និង កូចិនសិន) ហើយកូចិនសិន ( Co chin xin បានដល់ផែនដីភាគខាងក្រោមបរិវេណវាលរាបទន្លេមេគង្គទាំងអស់) អាណាខេត្តទាំង៣នេះ ប្រៀបបាន នឹង អាណាចក្រផ្សេងៗ ដែលមាននៅក្នុងភាគដំបូងប្រវត្តិសាស្រ្ត គឺតុងកឹង និង ភាគខាងជើងរបស់អណ្ណាម ជាអាណាចក្រអណ្ណាម និង បានរីកចម្រើនតមកជាប្រទេសវៀតណាម។ បច្ចុប្បន្ននេះអណ្ណាម ភាគខាងត្បូង ជាអាណាចក្រចម្ប៉ា ចំណែក កូចិនសិន ជាមួយភាគរបស់អាណាចក្រហ្វូណន ដែលមានមជ្ឈមណ្ឌលនៅប្រទេសកម្ពុជា បច្ចុប្បន្ន (អានប្រវត្តិពុទ្ធសាសនា នៅប្រទេសកម្ពុជា) អាណាចក្រអណ្ណាម មានអារ្យធម៌ដំណមកពីចិន ចំណែកចម្ប៉ា និង ហ្វូណនមានអារ្យធម៌ដែលតមកពីឥណ្ឌា។

អាណាចក្ររបស់ពួកអណ្ណាមនោះ មានប្រវត្តមិនជាផ្លូវការថា មានអាយុប្រមាណ ៣០០០ឆ្នាំ មកហើយ តែមិនមានរឿងរ៉ាវជាភ័ស្តុតាងប្រាកដ រហូតដល់ ព.ស ៣៣៧ ទើបបានចាត់តាំងឡើងជាអាណាចក្រណាមវៀត (ប្រែថា អាណាចក្រភាគខាងត្បូង) តែតមកក្នុង ព.ស. ៤៣៣ អាណាចក្រណាមវៀតបានធ្លាក់ជាចំណុះចិន និង ត្រូវចិនកាន់កាប់អស់វេលាយូរដល់ ១០០០ឆ្នាំ រយពេលវេលានេះ ហៅឈ្មោះតាមចិនហៅថា អណ្ណាម ឬ អាណាម (ប្រែថា សន្តិទក្សិណ ឬ បក្សខាងត្បូងដែលស្ងប់) ក្រោយពីបានធ្លាក់ក្រោមអំណាចចិន អស់វេលាយូរអង្វែង សាសនា និង វប្បធម៌របស់ជនជាតិអណ្ណាម លើកស្ទួយឥទ្ធិពលចិនស្ទើរតែទាំងអស់ ពេលដល់ ព.ស. ១៤៨២ ជនជាតិអណ្ណាម រំដោះឯករាជ្យប្រកាសឥស្សរៈ ពីចិនបានសំរេច។ តពីនោះអាណាចក្រអណ្ណាម ឬ វៀតណាមបានពង្រីកដែនដីចុះមកខាងត្បូងជាលំដាប់ ក្លាយជាគូសង្គ្រាមជាមួយអាណាចក្រចម្ប៉ា និង ចូលគ្រប់គ្រងដែនដីរបស់ចម្ប៉ានៅទីបំផុត ដូចមានរឿងរ៉ាវដោយសង្ខែបដូចតទៅនេះ ៖

ក. អាណាចក្រចម្ប៉ា

ចម្ប៉ា គឺអាណាចក្ររបស់ពួកចាម សឹងសន្និដ្ឋានថា ជាជនជាតិឥណ្ឌូនេស៊ីមួយពួកជាអ្នកដើរសមុទ្រ ចូលចិត្តដើរលក់ដូរ ធ្វើនេសាទ និង ចោរចល័ត និយាយភាសាចាម ដែលសរសេរដោយអក្សរឥណ្ឌា តែភាសាអក្សរសិល្ប ប្រើភាសាសំស្ក្រឹត មានវប្បធម៌ស្រដៀងហ្វូណន ដែលបានទទួលឥទ្ធិពលមកពីឥណ្ឌៀដូចគ្នា ខេត្តដែនរបស់អាណាចក្រចម្ប៉ានោះកំណត់ព្រាវៗ តាំងពីទីក្រុងដាណាំង ឬ តូរេន ( Da Nang ឬ Tourane នៅភាគខាងក្រោមទីក្រុងវេចុះទៅបន្តិច) ចុះទៅដល់ឈូងសមុទ្រកាំរាញ (Cam Ranh) និង ស៊ីជ្រៅទៅដល់ផែនដីខេត្តស្ទឹងត្រែង ប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អាណាខេត្តនេះ មិនថិតនៅ នឹង តែមួយកន្លែងដូចជាពេលរាជវង្សថ័ង អស់ទៅនៅក្នុង ព.ស.១៤៥០ មានខេត្តដែនខាងជើងដល់ Ported’Annam ឬ ខែ្សស្របទី ១៨ តែសម័យក្រោយ សន្សឹមៗ រួញចូលមកពីខាងជើង តាមលំដាប់ រហូតដល់អស់រលីងផែនដីរបស់ខ្លួនអាណាចក្រ ចម្ប៉ាប្រកបដោយដែនដីសំខាន់មាន ៤ដែន គឺ អមរាវតី (ត្រូវ នឹង ក្រុងក្វាងណាម = Quang Nam បច្ចុប្បន្ន) វិជ័យ (ត្រូវ នឹង ក្រុង ប៊ិនហ៍ដិនហ៍ = BinhDinh) កោដ្ឋរៈ (ត្រូវ នឹង ក្រុងញ៉ាត្រាង=Nha Trang) នឹង បណ្ឌុរង្គ (ត្រូវ នឹង ខេត្តហ្វានរ៉ាង Phan Rang )កោដ្ឋរៈ និង បណ្ឌុរង្គ ធ្លាប់ជាដែនដីរបស់ហ្វូណន មកពីមុន ហើយក្លាយទៅជារបស់ចម្ប៉ា គ្រាដែលហ្វូណនចាញ់ចេនឡា (កម្ពុជា) ក្នុងរវាង ព.ស.១១០០ (ដែនដីហ្វូណនដែលនៅសល់ពីនេះ រួមទាំង កូចិនស៊ិន ខាងក្រោមចុះទៅ សុទ្ធសឹងតែដែនដីរបស់អាណាចក្រកម្ពុជាសម័យបុរាណ)។

ប្រទេសចម្ប៉ា មានប្រវត្តិដំបូងបង្អស់ប្រាកដនៅក្នុងសៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់ចិនថា ៖ កកើតឡើងនៅ ព.ស.៧៣៥ ក្នុងរយៈដែលរាជវង្សហ័ន កំពុងទន់ខ្សោយ មានឈ្មោះជាភាសាចិនថា អាណាចក្រ ឡិនអ៊ី (LinYi) តាំងរាជធានីនៅក្នុងបរិវេណក្រុងក្វាងណាម ក្សត្រខ្លាំងពូកែ អង្គដំបូង ដែលប្រាកដឈ្មោះគឺ ព្រះបាទភទ្រវរ្ម័ន ដែលគ្រងរាជ្យក្នុងរវាង ព.ស.៩២០ ទ្រង់បានសាង ម៉ីសន (Mison) នគរសក្តិសិទ្ធិ (នៅក្បែរក្វាងណាម) និង ប្រតិស្ឋានទេវាល័យកន្លែងដំបូង ព្រមដោយសិវៈលិង្គ ឧទ្ទិសដល់ព្រះសិវៈភទ្រេ្ទស្វារៈ ជាភ័ស្តុតាង សំដែងច្បាស់ថា សាសនាហិណ្ឌូ និកាយសៃវៈ ជាសាសនាប្រចាំជាតិ ឬ ដោយហោចក៏ជាសាសនាផ្លូវការរបស់ចម្ប៉ា។ អាណាចក្រចម្ប៉ាមានការករណីវិវាទរឿងដែនដីជាមួយ នឹង ចិនរឿយៗ សឹងនឹង លើកទ័ពទៅវាយជាយដែនរបស់ចិន (គឺអណ្ណាមនូវវេលានោះនៅក្នុងគ្រប់គ្រងរបស់ចិន) ជាញឹកញាប់ដោយឆ្ពោះតុងកឹង ជាហេតុនាំឲ្យចិនលើកទ័ពមកវាយរាជធានី ដែលតាំងនៅក្នុងបរិវេណក្រុងវេ បច្ចុប្បន្ន ដល់ពីរលើកធំៗក្នុង ព.ស.៩៨៩ និង ១០៨៨ ដោយជាពិសេសគ្រាដំបូងបានវាយកំទិចក្រុងវិនាសហិនហោចយ៉ាងខ្លាំង និង ដឹកជញ្ជូនមាសបរិសុទ្ធិទៅប្រមាណ ១០០.០០០ ប៉នដ៍ និង ក្បួនកំណត់ហេតុចិន បាននៅកត់ត្រាទុកទៀតថា ពួកចិនបានប្រមូលដឹកជញ្ជូនគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនា ទៅអំពីក្រុងនោះដោយចំនួន ១.៣៥០ក្បាល ដែលជាភស្តុតាង សំដែងឲ្យឃើញច្បាស់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនាគង់ នឹង រីកចម្រើនក្នុងប្រទេសចម្ប៉ា ក្នុងសម័យនោះ ក្រៅពីនេះនៅមានព្រះពុទ្ធរូប សិល្បៈ ត្រកូលអមរាវតី អាចសន្និដ្ឋានបានថា ព្រះពុទ្ធសាសនា នឹង បានមកប្រតិស្ឋាននៅក្នុងប្រទេសចម្ប៉ាមុនពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី ៨។

ពេលរាជវង្សថ័ងឡើងគ្រប់គ្រងផែនដីចិនក្នុង ព.ស. ១១៦១ ចម្ប៉ាក៏ត្រឡប់មកចងសម្ព័ន្ធមិត្ត សម្តែងសេចក្តីទទួលស្គាល់ អំណាចរបស់ចិន ឈប់លើកទ័ពទៅវាយជាយដែនចិន ក្នុងវេលាតពីនោះ ការដែលជ្រួលច្របល់ខាងនយោបាយ និង ការធ្វើសង្គ្រាមតិចតួច ធ្វើឲ្យកើតរយៈនៃសេចក្តីសន្តិភាព និង រីកចម្រើន មានសមិទ្ធិផលផ្នែកខាងសិល្បៈ និង ស្ថាបត្យកម្មកើតឡើងច្រើនណាស់ តំបន់ម៉ីសន និង ត្រាកៀវ ( Tra kieu ) ដែលភាគច្រើនសាងឡើងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ ប្រកាសធម្មវិករន្តវរ្ម័ន (ព.ស.១១៩៦-រវាង ១២២៨) អ្នកបួសចិន អ៊ី ចីង ដែលបាននិមន្តសិក្សាសើបសាសនា ចេញដំណើរ និង ត្រឡប់រវាងចិន និង ឥណ្ឌាបានឆ្លងកាត់ភូមិភាគនេះក្នុងរវាង ព.ស.១២១៤-១២៣៨ បានកត់ត្រាទុកថា ឡិនអ៊ីជាប្រទេសមួយកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា ផ្ទុយអំពីហ្វូណន ដែលបំផ្លាញព្រះពុទ្ធសាសនាស្ទើតែសាបសូន្យ (មានន័យថា ចំពោះតែក្នុងរជ្ជកាលមួយ ឬ សម័យមួយដែលត្រូវ នឹង ឬស្រដៀងជាមួយ នឹង វេលាដែលព្រះតេជគុណ អ៊ី ចីង ធ្វើដំណើរទៅ) ពុទ្ធបរិស័ទចម្ប៉ាទូទៅ ជាពួកដែលកាន់និកាយ អារ្យសម្មិតេយ្យ តែមានពួកដែលកាន់និកាយសរវាសតិវាទ នៅបន្តិចបន្តួច មួយទៀតនៅក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទវិករន្តវរ្ម័ននេះ ចម្ប៉ាបានពង្រីកដែនដីចុះទៅខាងត្បូងទៀតផង។

រវាង ព.ស. ១៣០១ ដល់ ១៤០២ រាជវង្សថ្មីរបស់ចម្ប៉ាបានរំកិលមជ្ឈមណ្ឌលដែលជាអាណាចក្រចេញពីអមរាវតី (ក្វាងណាម) ចុះទៅតាំងនៅបណ្ឌុរង្គ (ហ្វាងរាង) និង កោដ្ឋរៈ (ញ៉ាត្រាង) ក្នុងវេលាដដែល ចិនក៏ឈប់ហៅចម្ប៉ាថាឡិនអ៊ី តែផ្លាស់ឈ្មោះថ្មីថា ហួន ហ្វាង (Huan-wang)។ រាជវង្សថ្មីនេះសំដែងសេចក្តីគោរពលទ្ធិសៃវៈ យ៉ាងតឹងរឹងណាស់ និង កាន់គតិបូជាសិវៈលិង្គលេចឮច្បាស់ជាងអាណាចក្រខ្មែរទៀតផង មានការសាង មុខលិង្គ (ផ្ទាំងសីលាសិវៈលិង្គ មានលោហបិតជុំវិញ តែជារូបមុខមនុស្ស មុខមួយខ្លះមុខច្រើនខ្លះ) ឡើងជាច្រើន ជាការសំដែងឲ្យឃើញច្បាស់ប្រាកដថាព្រះរាជា គឺព្រះសិវៈ យ៉ាងណាក៏ដោយ ពេលបំលាស់រាជធានីមកបានមិនយូរប៉ុន្មាន ដល់ ព.ស.១៣១៧ ចម្ប៉ាក៏ត្រូវជ្វារុករានយ៉ាងធ្ងន់ ធ្វើឲ្យវិហារពោនគរ នៅញ៉ាត្រាងត្រូវដុតកំទិចអស់ និង ទេវរូបឈើត្រូវដឹកជញ្ជូនទៅ វិហារពោនគរជាទីស្ថិតរបស់ព្រះម៉ែភគវតី ដែលមិនប្រាកដថាផ្តើមឡើងពីត្រឹមណា។ អ្នកខ្លះសន្និដ្ឋានថា អាចជាព្រះម៉ែដែលអ្នកស្រុកគោរពពីមុន តាំងតែសម័យបុរាណ ពេលពួកចាមកាន់សាសនាហិណ្ឌូ ហើយក៏ដាក់ឈ្មោះឲ្យជាភាសាសំស្ក្រឹតខណៈពេលព្រះវិហារហិនហោច ហើយព្រះបាទសត្យវរ្ម័នទ្រង់បានជួសជុលឡើងថ្មីនៅក្នុងវេលាបន្ទាប់ពីនោះដែរ តែតមកមិនទាន់ដល់ពីរសតវត្សរ៍ គឺ ក្នុង ព.ស.១៤៨៨ ព្រះបាទរាជេន្រ្ទវរ្ម័នទី២ នៃអាណាចក្រខ្មែរក៏បានវាយលុកចម្ប៉ា និង រឹបយកទេវរូបមាស របស់ព្រះម៉ែភគវតីនាំទៅខ្មែរផង ពេលដល់ ព.ស.១៥៩៣ ព្រះបាទបរមេស្វារៈ ទ្រង់បានសាងទេវរូបអង្គថ្មីមួយអង្គទៀត រួមព្រះសិវៈ និង ព្រះភគវតី រួមចូលគ្នាឧទ្ទិស ចំពោះវិហារពោនគរនេះ ហៅឈ្មោះថា ព្រះភគវតីស្វារៈ ធ្វើឲ្យឃើញថា ព្រះម៉ែភគវតីគង់ និង បានទទួលសេចក្តីគោរពដូចជាព្រះឧមា។

ប្រមាណ ព.ស. ១៤១៨ ព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័នទី ២ ទ្រង់បំលាស់មជ្ឈមណ្ឌលនៃអាណាចក្រឡើងទៅភាគខាងត្បូងទៀត ដោយទ្រង់សាងរាជធានីថ្មីឈ្មោះ ឥន្ទ្របុរៈ ក្នុងមណ្ឌលក្វាងណាម (អមរាវតី) នឹងបង្កើតរាជវង្សថ្មី ព្រមជាមួយនោះ ចិនក៏ផ្លាស់ឈ្មោះហៅចម្ប៉ាថ្មីទៀតថា ចាងចើង (Chang-cheng ត្រូវជាមួយសំស្ក្រឹតថា ចម្ប៉ាបុរៈ) ព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី២ ទ្រង់ជ្រះថ្លាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាណាស់ រហូតដល់ទ្រង់សាងវត្តយ៉ាងសម្បើមមួយនៅដុងយ៉ឿង (Dong-duong) នៅទិសអគ្នេយ៍នៃម៉ីសន ឧទ្ទិសចំពោះព្រះលក្ស្មិន្ទ្រលោកេស្វារៈ (គឺព្រះអវលោកិតេស្វារៈពោធិសត្វនេះឯង ចំណែកលក្ស្មិន្ទ្រជាព្រះនាមរបស់ព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី២ មុនឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិ) ដែលប្រកាន់ថា ជាភស្តុតាងខាងសិល្បៈបុរាណវិទ្យាដំបូងដែលស្តែងថា ព្រះពុទ្ធសាសនាផ្នែកខាងមហាយានរីកចំរើននៅក្នុងចម្ប៉ា (ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលផ្សាយចូលទៅចម្ប៉ាមុនពេលនេះទៀត ប្រាជ្ញយល់ថាគង់ជាបែបថេរវាទ) ក្សត្រអង្គតៗ មកក្នុងរាជវង្សឥន្ទ្រវរ្ម័ន សុទ្ធសឹងតែទ្រង់ប្រកបដោយសទ្ធា និង ទ្រង់ឧបត្ថម្ភកិច្ចការខាងសាសនាយ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់ជាងក្សត្រក្នុងសម័យមុនៗ ទ្រង់សាងសាសនស្ថានថ្មីៗ និង យកព្រះទ័យទុកដាក់ការពារសាសនស្ថានផ្សេងៗ អំពីពួកចោរចល័ត បើសាសនស្ថានត្រូវបំផ្លាញ ក៏ទ្រង់សាងឡើងថ្មី នឹង ចូលចិត្តសាងសីលាចារឹក ប្រកាសការ បរិចាគវត្ថុផ្សេងៗ ព្រះរាជទានចំពោះវត្ត និង ទេវាល័យទាំងឡាយ ក្រៅពីនេះនៅបានរក្សាសម្ព័ន្ធមេត្រី ជាមួយនឹង ជ្វា យ៉ាងល្អ ជាហេតុនាំឲ្យសិល្បៈបែបជ្វា មានឥទ្ធិពលចំពោះសិល្បចម្ប៉ាក្នុងសម័យតៗមកផង។

លុះ-ដល់- ព.ស.១៤៥០ រាជវង្សថ័ង នៃប្រទេសចិនអស់អំណាច ពួកអណ្ណាម បានឱកាសរួបរួមរំដោះឯករាជ្យ ប្រកាសឥស្សរភាពសម្រេច តាំងជាអាណាចក្រហៅថា ដៃកូវៀត (បានដល់អណ្ណាម និង តុងកឹង) សម្រេចក្នុង ព.ស.១៤៨២ និង បានក្លាយជាគូសត្រូវប្រចាំជាហេតុនាំឲ្យចម្ប៉ាឈានដល់យុគនៃសេចក្តីទ្រុឌទ្រោម រហូតដល់បាត់បង់សាបសូន្យនៅទីបំផុត។ រាប់តាំងតែពីនេះទៅ ចម្ប៉ាចាំបាច់រេរាចំពោះការការពារ និង រួបរួមជួយខ្លួនឯង ដែនដីក៏ខើចខ្លីទៅៗ ខ្វះកម្លាំង និង ធនធាន មិនអាចមានសមត្ថភាពសាងសិល្បៈវត្ថុ ស្ថានទីស្រស់ល្អធំសម្បើម ដូចសម័យដើមទៀត។ សភាពបែបនេះចាប់ផ្តើមឡើងក្នុង ព.ស.១៥២២ ដោយមានហេតុតែមួយ ធ្វើឲ្យចម្ប៉ាវិវាទជាមួយពួកអណ្ណាម ពួកអណ្ណាម បានចោមវាយបំផ្លាញក្រុងឥន្ទ្របុរៈ ព្រមទាំងប្រហារជីវិតព្រះមហាក្សត្រចាមទៀតផង។ ចម្ប៉ាចាំបាច់សាងរាជធានីថ្មីនៅវិជ័យ (ត្រូវនឹង Binh-Dinh បច្ចុប្បន្ន តែតម្រាខ្លះថា ត្រូវ នឹង ក្រុង Qui Nhon ដែលនៅជិតខាងគ្នា) សូម្បីបំលាស់ត្រឡប់ទៅនៅក្រុងឥន្ទ្របុរៈបានម្តងទៀត ក៏បានត្រឹមតែមួយរយៈខ្លីៗ ពេលដល់ ព.ស.១៥៤៣ ក៏ត្រូវលះក្រុងនោះ មកប្រថាប់នៅក្រុងវិជ័យទៀត តពីនេះទៅចម្ប៉ាត្រូវធ្វើសង្គ្រាមដេញពួករុករានទន្រ្ទានអណ្ណាមខ្លះ ជាមួយខ្មែរខ្លះ ជារឿយៗស្ទើរតែមិនស្រាកល្ហែ ពេលខ្លះធ្លាក់ទៅជាប្រទេសចំណុះរបស់ខ្មែរ ពេលខ្លះធ្លាក់ទៅជាប្រទេសចំណុះ និង បាត់បង់ដែនដីឲ្យដល់អាណាម អាណាចក្រ ក៏រួញចូលៗដោយលំដាប់។

មានវេលាយ៉ាងខ្លីៗ តែមួយដងគត់ ដែលចម្ប៉ាមានអំណាចខាងនយោបាយយ៉ាងមាំទាំ គឺក្នុងសម័យព្រះបាទ ជេ បងង៉ា បានឡើងគ្រងរាជ្យក្នុង ព.ស.១៩០៣ អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រចាត់ទុកថាជាព្រះមហាក្សត្រ ដែលឃ្លាំងពូកែបំផុតរបស់ចម្ប៉ា និង នៅក្នុងពេលដដែល ក៏ជារង្សីចុងក្រោយបង្អស់ នៃព្រះអាទិត្យអស្តង្គត់ ព្រះបាទជេបងង៉ា ជាព្រះមហាក្សត្រ ដ៏ខ្លាំងក្លាបំផុត ជាអ្នកមានទេពកោសល្យពិសេសក្នុងពិជ័យសង្គ្រាម បានវាយដណ្តើមយកទីក្រុងផ្សេងរបស់ចម្ប៉ាទាំងអស់ត្រឡប់មកវិញ និង ថែមទាំងរុករានចូលទៅក្នុងដែនដី របស់អណ្ណាមទៀតផង វាយលុករហូតដល់ទីក្រុងហាណូយ ធ្វើឲ្យអណ្ណាម ត្រឡប់ជាខ្លបខ្លាចគ្រប់ពេលវេលា រហូតដល់ព្រះបាទ ជេបងង៉ា សោយទិវង្គតក្នុងសមរភូមិកខាងផ្លូវទឹក កណ្តាលទន្លេនៅ ព.ស.១៩៣៣ តែពេលផុតរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គមិនយូរប៉ុន្មាន ដែនដីដែលបានមកក៏ត្រូវបាត់បង់ទៅវិញទាំងអស់។

វារៈចុងក្រោយរបស់ចម្ប៉ាមកដល់ ព.ស ២០១៤ ខណៈដែលចម្ប៉ាអន់ថយក្រោយពីកើតហេតុជ្រួលច្របល់ សង្គ្រាមកណ្តាលប្រទេសក្នុងកាលផ្លាស់ផែនដី និង ត្រូវអណ្ណាមវាយលុកម្តងហើយ ពួកអណ្ណាម ក៏វាយលុកមួយលើកធំទៀត វាយដណ្តើមយករាជធានី ប្រជាជនត្រូវសម្លាប់មិនតិចជាង ៦០.០០០ នាក់ ពួកអណ្ណាមប្រល័យ បោសសម្អាតឥស្សរជនក្នុងរាជត្រកូល និង ប្រជាជនទៅជាឈ្លើយ ៣០.០០០ នាក់ ហើយផ្គួបដែនដីទាំងអស់រហូតដល់ Cap Varella រួបរួមចូលក្នុងអាណាចក្រអណ្ណាម ចំណែកខាងត្បូងចុះទៅពីនោះ បណ្តោយឲ្យពួកចាមគ្រប់គ្រង មានអាណាចក្រតូចៗជាដើម។

រហូតដល់ ព.ស.២២៦៣ ព្រះមហាក្សត្រចាមអង្គចុងក្រោយ អត់ទ្រាំពួកអណ្ណាមគាបសង្កត់មិនរួច ក៏នាំប្រជារាស្ត្រភាគច្រើនរបស់ខ្លួន ភាសខ្លួនចូលមកអាស្រ័យនៅដែនដីរបស់កម្ពុជា អាណាចក្រចម្ប៉ាបាត់បង់ទៅអស់រលីង ហើយតមកវង្សព្រះមហាក្សត្រចាម ក៏សាបសូន្យទៅដែរ។ នៅពេលពូជក្សត្រចុងក្រោយបង្អស់របស់ចាម អស់ព្រះជន្ម ដើមគ្រឹស្តសតវត្សរ៍ទី ២០ ពេលអាណាចក្របានរលំរលាយហើយ ជនជាតិចាមភាគច្រើនត្រូវលេបបំបាត់ទាំងសញ្ជាតិ និង វប្បធ៌ម មនុស្សភាគច្រើនក្នុងបច្ចុប្បន្ន ដែលនៅក្នុងដំបន់ធ្លាប់ជាដែនដីរបស់ចាមក្នុងអតីត គឺប្រជាជនវៀតណាម ដែលកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន មានសម្ព័ន្ធអំបូរមកពីចិន និង មានវប្បធ៌មដែលបានទទួលឥទ្ធិពលអំពីចិន ចំណែកជនជាតិចាម ឯងក្លាយជាអ្នកកាន់សាសនាឥស្លាម ជាជនភាគតិចដែលនៅសល់ក្នុងបច្ចុប្បន្ន។ ក្នុងវៀតណាមភាគកណ្តាល និង ភាគខាងត្បូងមានប្រមាណ ២០.០០០ នាក់ (តម្រាមួយចំនួនថា ៣០.០០០ ដល់ ៣៥,០០០ នាក់) អាស្រ័យនៅតាមជើងភ្នំ និង ដំបន់ជ្រៅៗ ប្រកបអាជីពធ្វើស្រែចំការ និង លក់ដូររបស់បន្តិចបន្តួច ជាអ្នកកណ្តាលរវាងជនជាតិវៀតណាម និង ជនជាតិតំបន់ភ្នំ នៅនិយាយភាសាចាមតាមតំបន់របស់ខ្លួន ព្រមជាមួយប្រជាជនមួយចំនួនទៀតប្រមាណ ១០០.០០០ នាក់អាស្រ័យនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា នៅតែរក្សាទំនៀមទំលាប់ដើម ដែលកាន់ខ្សែខាងម្តាយជាធំ តែនិយាយភាសាខែ្មរ មានអាជីពតំបាញ និង លក់ដូរកាន់សាសនាឥស្លាមដូចគ្នា យ៉ាងណាក៏ដោយ សូម្បីអាណាចក្រចម្ប៉ា និង សូន្យរលាយទៅហើយតែវប្បធម៌ចាម ក៏មានចំណែកសំខាន់ក្នុងការករូបរាងសាងប្រទេសវៀតណាម ជាពិសេសឥទ្ធិពលផ្នែកខាងសិល្បៈ ដែលសម្តែងយ៉ាងច្បាស់ក្រឡែតក្នុងផ្លូវតន្ត្រីវៀតណាមបច្ចុប្បន្ន អ្នកប្រាជ្ញពោលថា វប្បធម៌ចាមនោះ យើងដឹងរឿងតិចណាស់ និង ផ្តល់សេចក្តីសំខាន់តិចតួចពេចក។ ស្ថាបត្យកម្មរបស់ចាមមាននៅលស់មិនច្រើនប៉ុន្មាន និង មិនធំមហាសាល មិនវិចិត្រពិស្តារដូចខ្មែរ, សាហេតុមួយដែលនៅសល់មិនច្រើន ពីព្រោះជាវត្ថុកសាងដោយឈើសូម្បីតមក នឹង ធ្វើឲ្យមាំមួនឡើង ក៏សាងដោយឥដ្ឋជាធំតិចណាស់ និង ធ្វើដោយថ្មដាដោយសំខាន់។ ប្រាជ្ញនៅឃើញសេចក្តីសំខាន់ខាងវប្បធម៌របស់ចម្ប៉ាថា ជារឿងគួរសិក្សាយ៉ាងច្រើនណាស់ និង ប្រកាន់ថា ជាវប្បធម៌ បែបជ្វានៅតាមដងទន្លេធំបំផុតលើទ្វីបអាស៊ី។