មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស

ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន

ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស

^{****************************************}

ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសលាវ(ត)

ថ្ងៃសៅរ៍ ទី21.កញ្ញា 2019.ម៉ោង 7:28

ខ. យុគបែកបាក់ទ្រុឌទ្រោម និង កកើតខ្លួនឡើងជាថ្មី
ក្រោយពីសាបសូន្យរជ្ជកាលព្រះបាទសុរិយវង្សានៅ ព.ស. ២២៣៥ រួចអាណាចក្រលាវ ក៏ជ្រួលច្របល់ទៅដោយបញ្ហាការដណ្តើមរាជសម្បត្តិរហូតដល់បែកបាក់ទៅជាពីរអាណាចក្រ គឺ រាជធានីព្រះបាង និង រាជធានីវៀងចន្ទ ក្រៅពីនេះដែនដីចម្ប៉ាសក្តិ ដែលនៅមិនទាន់បានជាដែនដីក្នុងអាណាចក្រលាវដោយត្រង់ គ្រាន់តែធ្លាក់នៅក្នុងអំណាចគ្រប់គ្រងជាបណ្តោះអាសន្ន ក៏បានតាំងខ្លួនជាឥស្សរផងដែរ។ អ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តមួយចំនួន បានចាត់ទុកដែនដីចម្ប៉ាសក្តិ ឥស្សរភាពនេះចូលទៀត ពោលគឺ លាវបែកបាក់ទៅជា ៣អាណាចក្រ ជាងនោះទៅទៀតបើប្រកាន់យកដែនដីលាវបច្ចុប្បន្ន ជាគោលនៅមានរាជអាណាចក្រតូចៗមួយកន្លែងទៀតដែលនៅក្នុងវេលានោះ នៅមិនទាន់បានជាដែនដីរបស់លាវ គឺ ដែនដីត្រនិនហ៍របស់ពួកពួនមានក្រុងឆៀងខ្វាង ជារាជធានី ពេលខ្លះ ហៅថាដែនឆៀងខ្វាង ខ្លះហៅក្រុងពួនក្រុងពួននេះ ជួនកាល ក៏នៅក្រោមអំណាចរបស់វៀនចន្ទ ពេលខ្លះនៅក្រោមអំណាចហ្លួងព្រះបាង ពេលខ្លះ នៅក្រោមអំណាចរបស់យួន ពេលខ្លះនៅក្រោមអំណាចរបស់ថៃ យួន និង ហ្លួងព្រះបាង ព្រមជាមួយគ្នារហូតនៅទីបំផុង ក៏ធ្លាក់ខ្លួនទៅជាអាណានិគមរបស់បារាំងសេស ពេលប្រទេសលាវបានឯករាជ្យហើយ ទើបរួបរួមចូលក្នុងអាណាចក្រលាវ។

អាណាចក្រទាំងពីរគឺ ហ្លួងព្រះបាង និង វ៉ៀងចន្ទ សុទ្ធតែឃ្លាំចាំមើលឱកាសរវាងគ្នា និង គ្នាដើម្បីដណ្ដើមអំណាចគ្នា ជាហេតុនាំឲ្យមានការខ្ចីដៃពីជនបរទេសឲ្យចូលមកកំចាត់គ្នាឯង ជាការនាំសត្រូវចូលផ្ទះ ដូចមួយក្រុមចូលជាដៃជាមួយភូមា មួយក្រុមទៀតចូលដៃជាមួយថៃ មួយពួកទៀតក៏ចូលជាមួយយួន ជាអាទិ៍ លុះដល់ទីបំផុត ប្រទេសថៃនាសម័យព្រះបាទតាកសិណ សឹងជាសម្ពន្ធមិត្តជាមួយហ្លួងព្រះបាង រំដោះឯករាជ្យពីប្រទេសភូមាបានរួចហើយ ក៏បានលើកទ័ពមកវាយវ៉ៀងចន្ទ ដែលជាសម្ពន្ធមិត្តរបស់ភូមា ចូលទៅគ្រប់គ្រងបានក្នុង ព.ស.២៣២១ និង បាននាំយកនូវព្រះកែវមក៌តមកកាន់ប្រទេសថៃទៀតផង។ អាណាចក្រវ៉ៀងចន្ទន៍បានរលំ និង ក្លាយជាអាណានិគមរបស់ថៃក្នុង ព.ស.២៣៧១ ចំណែកខាងហ្លួងព្រះបាង សឹងជាប្រទេសក្រោមអាណានិគមរបស់ថៃបានបញ្ជូនទូតទៅអង្វរក និង ជូនបណ្ដាការឲ្យវៀតណាមនៅក្នុង ព.ស.២៣៧៤ ក្លាយជាគោលអាងរបស់បារាំងដែលចូលទៅគ្រប់គ្រងប្រទេសវៀតណាមក្នុងគ្រាក្រោយមក ហើយចូលមកគ្រប់គ្រងប្រទេសលាវ ដោយលំដាប់ ចាប់ផ្ដើមតាំងតែពី ព.ស.២៤៣៦ រហូតទីបំផុតក្នុងព.ស.២៤៤៧ ប្រទេសលាវត្រូវប្រទេសបារាំងគ្រប់គ្រងអស់ ៤៥ ឆ្នាំ ទើបបានទទួលឯករាជ្យដោយបរិបូណ៌កាលពីថ្ងៃទី ១៩ កក្កដា ២៤៩២ បានឈ្មោះជាផ្លូវការថា “ព្រះរាជាណាចក្រលាវ”។

យ៉ាងណាក៏ដោយ មុនពេលបានទទួលឯករាជ្យដោយបរិបូណ៌នេះ បានមានហេតុផ្សេងៗ សឹងធ្វើឲ្យប្រជាជនលាវបែកបាក់គ្នាទៀត ចាប់ផ្តើមតាំងពីពេលជប៉ុន ឈ្លានពានចូលមកគ្រប់គ្រងឆ្នេរសមុទ្រឥណ្ឌូចិន ហើយដកខ្លួនចេញទៅនៅក្នុង ព.ស. ២៤៨៨ ប្រជាជនលាវបានបែកបាក់គ្នាក្នុងគោលការណ៍ថា តើនឹង ព្រមនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់បារាំង ឬ ទាមទារឯករាជ្យដោយបរិបូណ៌ ជាហេតុនាំឲ្យកើតមានលាវឥស្សរះឡើងក្នុងព.ស. ២៤៩២ បារាំងបានផ្ដល់ឯករាជ្យជូនលាវមួយចំនួនភូមិភាគធ្វើឲ្យពួកលាវឥស្សរះបែកបាក់គ្នាទៅទៀត មួយពួកយល់ព្រមទៅតាមនោះ តែមួយក្រុមមួយទៀត នៅមិនទាន់ព្រម ពួកដែលមិនព្រមក៏បានបង្កើតបក្សប្រទេសលាវឡើង ហើយក្រោយក្លាយជាក្បួនការនៃប្រទេសលាវ និង បានទទួលការឧបត្ថម្ភពីវៀតមិញ សង្គ្រាមចោរឈ្មួយប្រឆាំង នឹង បារាំងបានប្រព្រឹត្តទៅក្រោយពីបារាំងបានដកកម្លាំងចេញទៅហើយ ភាពជ្រួលច្របល់ក្នុងប្រទេស ជាហេតុនាំឲ្យប្រទេសមហាអំណាច ដូចជាសហរដ្ឋអាមេរិក ជាមួយសូវៀតរុស្សីចូលមកពាក់ពាន់ក្នុង ព.ស. ២៥០៣ ប្រជាជនលាវបានបែកបាក់គ្នាជា ៣ក្រុមគឺ ក្រុមភាគខាងស្ដាំ ក្រុមភាគខាងឆ្វេង និង ក្រុមភាគកណ្ដាល បានកាប់សម្លាប់គ្នាឯងយ៉ាងខ្លាំងក្លា ទោះបីជាមានការព្យាយាមជួយជ្រោមជ្រែងឲ្យមានការស្ម័គ្រសាមគ្គីគ្នា ដោយមានការចាត់តាំងរដ្ឋាភិបាលចំរុះជាដើម តែក៏ប្រព្រឹត្តទៅបានត្រឹមតែបណ្ដោះអាសន្ន ហើយសង្គ្រាមក៏បានប្រព្រឹត្តទៅទៀតរហូតដល់ទីបំផុតប្រទេសលាវក្លាយជាលានសមរភូមិទាំងជាតិឯង និង ជាតិឯង និង បរទេស ដែលចូលមកជួយឧបត្ថម្ភ ភាគីនីមួយៗ ជាពិសេសគឺតាំងពី ព.ស.២៥០៨ ជាដើមមក សភាពបែបនេះគង់មិនមានអ្វីប្លែកជាងហេតុកាណ៍កាលពីមុន អាណាចក្រលាវ ទោះបីជាពេលក្រោយបានទទួលឯករាជ្យហើយតែក៏នៅមានភាពចលាចលគ្មានស្ថេរភាពខាងនយោបាយ គ្មានសន្តិភាពពេញលេញ ដែលនឹងជាគ្រឹះស្ថានសម្រាប់កសាងនូវវឌ្ឍនភាព ក្នុងវិស័យផ្សេងៗ បានយ៉ាងពិតប្រាកដ។

ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសលាវមានលក្ខណស្រដៀងគ្នាជាមួយព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសថៃណាស់ ព្រោះប្រទេសទាំងពីរមានសម្ពន្ធភាពជិតដិតគ្នាជាប់មករហូតប្រវត្តិសាស្ត្រ ទោះជាសម័យដំបូងលាវបានទទួលព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទអំពីកម្ពុជា តែក៏មានការរួមចំណែកអំពីប្រទេសថៃដែរ ព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបានផ្សព្វផ្សាយចូលទៅប្រទេសកម្ពុជា បានឆ្លងកាត់ផែនដីថៃ បែបចម្លងទៅឯងដោយពុំមែនជាផ្លូវការ និង ក្រោយពីនោះមិនយូរ ពេលដែលខ្មែរចុះខ្សោយអំណាចទៅតាមលំដាប់ ទាំងខ្មែរ និង លាវក៏បានទទួលព្រះពុទ្ធសាសនាពីប្រទេសថៃដោយត្រង់ ពិសេសនោះគឺ លាវជាជនជាតិជាមួយគ្នា នឹង ថៃ មានខ្សែលោហិតមកពីបុព្វបុរសជាមួយគ្នា មានភាសានិយាយស្រដៀងគ្នា ទាក់ទងគ្នាងាយស្រួល យល់បានយ៉ាងទាន់ហន់ ថែមទាំងមានព្រំដែនជាប់គ្នាទៀតផង និង ហេតុការណ៍ប្រទេសជាតិបង្ខំឲ្យមានការទំនាក់ទំនងទៅមករកជារឿយៗ ព្រមទាំងមានអារម្មណ៍ថា ថៃជាប្រទេសធំជាង បានទទួលភាពរីកចម្រើនខាងវិស័យផ្សេងៗ មកយូរយាជាង មានឯករាជ្យ សន្តិភាព និង ស្ថេរភាពរៀបរយច្រើនជាង ក៏រឹងរឹតតែធ្វើឲ្យលាវព្រមទទួលឥទ្ធិពលពីថៃ និង ធ្វើការទទួលយកនោះស្ទើរតែជាការចម្លងបែបយ៉ាង ទាំងស្រុងតែម្ដង។

ជាងនោះទៅទៀត ពិតជាការរៀនចម្លងបែបជានិច្ចទៀតផង ព្រោះកន្លងមកជនជាតិនៅក្នុងអាណាចក្រលាវនិយមចូលចិត្តអានសៀវភៅថៃ ស្ដាប់វិទ្យុថៃ ចូលចិត្តចម្រៀងថៃ ទៅលេងប្រទេសថៃ និង ទៅរៀនបន្តនៅប្រទេសថៃ ដោយឡែកការទំនាក់ទំនងផ្នែកខាងព្រះសង្ឃនោះ ប្រព្រឹត្តទៅយ៉ាងទូលំទូលាយ ជ្រួតជ្រាបស្និទ្ធស្នាលជិតដិតគ្នាស្ទើរតែមិនមានការ ស្មានថាជាជនជាតិផ្សេងគ្នាឡើយ ដោយអាស្រ័យហេតុនេះ កិច្ចការខាងព្រះសាសនាផ្នែកផ្សេងៗ មិនថារូបបែបការគ្រប់គ្រងគណមន្ត្រីសង្ឃ ការសិក្សាផ្នែកសាសនារបៀបបែបផែនផ្សេងៗ រហូតដល់ទស្សនគតិ និង វត្តប្រតិបត្តិនានា ក្នុងព្រះរាជអាណាចក្រលាវ ទើបដូច ឬ ស្រដៀងគ្នាជាមួយប្រទេសថៃ។

ក្នុងសម័យដែលនៅក្រោមអាណានិគមរបស់បារាំង ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសលាវបានមានការទ្រុឌទ្រោមទៅខ្លះ ព្រោះមិនមានការយកចិត្តទុកដាក់ ទំនុកបម្រុងតាមការគួរ ប៉ុន្តែ ប្រជាជនដែលមានសទ្ធាជ្រះថ្លា មោះមុតក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនានោះ បានជួយគ្នាផ្គត់ផ្គង់ព្រះពុទ្ធសាសនា ឲ្យគង់វង់រហូតមក។ នៅពេលលាវ បានទទួលឯករាជ្យរួចហើយ ទោះជាប្រទេសជាតិពុំទាន់បានស្ងប់រៀបរយក៏ដោយ តែខាងរាជរដ្ឋាភិបាលរួមជាមួយប្រជាជន បានដំណើរការស្ថាបនាទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងអស់ពីសមត្ថភាព។

រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រលាវ មាត្រាទី ៧ បញ្ញត្តិថា “ព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនាប្រចាំជាតិ និង ព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ជាឯកអគ្គសាសនូបត្ថម្ភ”
មួយកន្លែងទៀតបញ្ញត្តិថា “គណសង្ឃលាវ មាននិកាយដើម តែនិកាយមួយគឺ ហីនយានបែបលង្កាវង្ស” ផ្នែកការគ្រប់គ្រងគណសង្ឃ មានសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជជាប្រមុខ ក្នុងរវាង ព.ស. ២៤៨៩ ជាដើមមកមានអ្នកគ្រប់គ្រង ប្រកបដោយព្រះសង្ឃនាយក មានសង្ឃាភិបាលគ្រប់គ្រងអង្គការសិក្សា អង្គការផ្សព្វផ្សាយ និង អង្គការជួសជុលស្ថាបនា ប៉ុន្តែខាងក្រោយមកបានរំសាយអង្គការគណសង្ឃទាំងនោះ ហើយបានបង្កើតទីប្រឹក្សាគណសង្ឃ ៤អង្គ សម្រាប់ព្រះសង្ឃរាជ ធ្វើឲ្យមានលក្ខណប្រហាក់ប្រហែលគ្នាជាមួយមហាថេរសមាគមនៅប្រទេសថៃ។

ច្បាប់វិន័យគណសង្ឃ ហៅថា “ព្រះរាជឱង្ការតែងតាំងរបៀបព្រះសង្ឃនៃព្រះរាជាណាចក្រលាវ ច្បាប់លេខទី ១៦០ ចុះថ្ងៃទី ២៥ ឧសភា ព.ស. ២៥០២ (គ.ស.១៩៥៩)” បានកំណត់ក្នុងមាត្រា ទី៣ ថា “បព្វជិតក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា គឺ ព្រះភិក្ខុ និង សាមណេរ ទាំងអស់ ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រលាវ ត្រូវនៅក្រោមការបង្គាប់បញ្ជា (មនោធម្មប្រមុខ) របស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ សឹងគង់នៅក្នុងរាជធានីនៃប្រទេស”។

មាត្រា ទី១៩ បានកំណត់ថា “សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជជានាទីរបស់មេគណសង្កាត់ទាំងឡាយក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ជាអ្នកជ្រើសរើសអំពីចំនួនព្រះសង្ឃ ដែលរដ្ឋមន្ត្រីអភិបាលក្រសួងជាអ្នកស្នើរ ការបោះឆ្នោត នឹង ធ្វើជាសំបុត្របិទស្រោម និង សង្កត់ត្រា ដោយឲ្យមេឃុំ ចៅសង្កាត់ទាំងឡាយជាអ្នកនាំទៅសុំស្នើរអំពីរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងធម្មការ ដែលជាអ្នកចាត់តាំងការបោះឆ្នោតនោះក៏បាន”។
និង មាត្រា ទី២០ ចែងថា “ការតែងតាំងសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ នឹង បែងជាព្រះរាជឱង្ការតាមពាក្យសំណើររបស់គណៈរដ្ឋាភិបាល ការផ្ទេរដំណែង និង ការទូលថ្វាយសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជាព្រះរាជករណីយកិច្ចរបស់ព្រះរាជា ដោយឲ្យរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងធម្មការជាអ្នកចាត់ការទូត”។

ព្រះរាជឱង្ការច្បាច់ដដែលនេះ បានកំណត់សមណស័ក្តិរបស់ព្រះសង្ឃចំនួន ៦បណ្ដាស័ក្តិ គឺ:: ១. ព្រះកំពូលកែវ (ប្រៀបស្មើនឹងព្រះសង្ឃរាជ); ២.ព្រះកូនកែវ (សម្ដេចព្រះរាជាគណ); ៣. ព្រះល័កខាំ (ព្រះរាជាគណ); ៤.ព្រះគ្រូ; ៥.ព្រះសា; ៦.សម្ដេច និង កំណត់ឋានន្តរស័ក្តិព្រះសង្ឃជាថ្នាក់ៗ ដូចជា៖; I .សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ; II.ព្រះមេគណខែត្រ; III.ប្រធាននិគម; IV.ប្រធានឃុំ; V.ព្រះចៅអធិការវត្ត។

ផ្នែកការសិក្សាខាងពុទ្ធសាសនា ភាគច្រើនព្រះសង្ឃថេរ របស់លាវច្រើនតែសិក្សាពីប្រទេសថៃ ការសិក្សាគណសង្ឃលាវ ទើបមានការចាត់របៀបតាមបែបថៃ គឺមានការរៀនភាសាបាលី បែងឲ្យមានការសិក្សាតាំងពីប្រយោគ ៣ ដល់ប្រយោគ ៩ ដូចគ្នា នឹង ប្រទេសថៃ ក្រោយមក ព.ស. ២៥០០ បានមានការចាត់របៀបការសិក្សាតាមនយោបាយរដ្ឋមន្រ្តីក្រសួងធម្មការ (គឺច្បាប់ក្រសួងធម្មការ) ចំណាត់ជាថ្នាក់ៗ ដូចជា៖: ១. ថ្នាក់មធ្យមបាលី (បែងជាតម្រៀមបឋម បឋមត្រី បឋមទោ បឋមឯក ចប់ថ្នាក់បឋមឯក ស្មើនឹងប្រយោគ ៣); ២. ថ្នាក់មធ្យមបាលី (បែងជាមធ្យមត្រី ទោ ឯក ស្មើនឹងប្រយោគ ៤-៥-៦ តាមលំដាប់); ៣. ថ្នាក់ឧត្តមបាលីបរិបូណ៌ (មានថ្នាក់ត្រៀមមហាវិទ្យាល័យ រួចហើយចូលរៀនថ្នាក់បាលីជាន់ខ្ពស់ បែងជាឧត្តមសិក្សា ត្រី-ទោ-ឯក ស្មើនឹងប្រយោគ ៧-៨-៩ តាមលំដាប់)។
លុះដល់ ព.ស.២៥០៨ បានមានការកែប្រែរបបការសិក្សាថ្មីទៀត តាមនយោបាយរបស់រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងសិក្សាធិការ សិល្បករ និង កីឡាយុវជន ដែលបានចាត់ការសិក្សាជា ៣0ថ្នាក់ ឲ្យស្របជាមួយការសិក្សារបស់គ្រហស្ថគឺ៖: ១. បឋមសិក្សា ៦ ឆ្នាំ (បឋមដំបូង ៣ ឆ្នាំ =ការសិក្សាភាគវិជ្ជាចាំបាច់ និង បឋមចុងវគ្គ ៣ ឆ្នាំ); ២. មធ្យមសិក្សា ៤ ឆ្នាំ; ៣. ស្ថាប័នការសិក្សាពុទ្ធសាសនា ៣ឆ្នាំ ការសិក្សាថ្នាក់បឋម និង មធ្យមរបស់ព្រះសង្ឃ នៅក្រោមការទទួលខុសត្រូវរបស់ក្រសួងធម្មការ ចំណែកជាន់ខ្ពស់គឺ ស្ថាប័នការសិក្សាពុទ្ធសាសនា នៅក្រោមការទទួលខុសត្រូវរបស់ក្រសួងសិក្សាធិការ។ តាមរបបការសិក្សានេះ ការសិក្សារបស់ព្រះសង្ឃ ទើបក្លាយជាការសិក្សាមួយភាគរបស់ជាតិ នៅក្រោមការទទួលខុសត្រូវ និង ឧបត្ថម្ភរបស់រដ្ឋមន្ត្រីដោយបរិបូណ៌។

សម្រាប់ស្ថាប័នការសិក្សាពុទ្ធសាសនានោះ តាំងនៅក្នុងវត្តអង្គតឺមហាវិហារ អ្នកដែលរៀនចប់ស្ថាប័ន នឹង បានទទួលសញ្ញាប័ត្រអំពីក្រសួងសិក្សាធិការ និង មានសិទ្ធិបានទទួលកិត្តិនាមថា “មហា” មុខវិជ្ជាដែលរៀនមានទាំងព្រះបរិយត្តិធម៌ និង មុខវិជ្ជាសាកល ដូចជា បាលី សំស្ក្រឹត លាវ បារាំង អង់គ្លេស សាសនា ទស្សនវិជ្ជា ចិត្តវិទ្យា ភូមិសាស្ត្រ ប្រវត្តិសាស្ត្រ វិទ្យាសាស្រ្ត គណិតសាស្ត្រ សង្គមសាស្ត្រ ការសិក្សាសុខាភិបាល រហូតទៅដល់ហោរាសាស្ត្រ អ្នកដែលរៀនបញ្ចប់ស្ថាប័នរួចហើយ ត្រូវនៅបដិបត្តិសាសនកិច្ចក្នុងភិក្ខុភាវៈយ៉ាងតិចបំផុត ២ឆ្នាំ ទើបមានសិទ្ធិលាសិក្ខាបទ។ ក្នុងរវាងការផ្លាស់ប្តូររបបការសិក្សា មានការបន្ថែមថ្នាក់ តម្រៀមចូលស្ថាប័នមកក្នុងចន្លោះរវាងថ្នាក់មធ្យមទី៤ ជាមួយស្ថាប័នសិក្សាថ្នាក់ ទី១ ដើម្បីកែប្រែបញ្ហាចំពោះមុខទៅ នឹង សេចក្តីព្រមរបស់អ្នករៀន ក្នុង ព.ស. ២៥១០ មានស្ថិតិអ្នកសិក្សា ដែលចំណាប់អារម្មណ៍ គឺ ថ្នាក់ ឧត្តមសិក្សាឯក (ប្រយោគ ៩) ៣៩ អង្គ វិទ្យាស្ថាន ឆ្នាំ ទី១ មាន ១០អង្គ ឆ្នាំទី ២ មាន ៤អង្គ ឆ្នាំទី ៣នៅមិនទាន់មានអ្នករៀនដល់។

ក្នុងរយៈកាលដែលកន្លងមក ព្រះសង្ឃលាវបាននិមន្តទៅសិក្សានៅប្រទេសនានាជាច្រើន ពិសេសគឺប្រទេសថៃ រដ្ឋាភិបាលថៃបានឧបត្ថម្ភអាហារូបករណ៍ដល់ព្រះសង្ឃលាវ ដើម្បីចូលសិក្សាបន្តនាសាលាមហាវិទ្យាល័យព្រះសង្ឃរៀងរាល់ឆ្នាំ, មួយឆ្នាំៗ ជាច្រើនអង្គ ហើយមានព្រះសង្ឃមួយចំនួនបានសិក្សាចប់ រួចហើយ ក៏វិលត្រឡប់ទៅជួយជាកម្លាំងសំខាន់ខាងផ្នែកការសិក្សា និង ធ្វើការបម្រើកិច្ចការងារផ្សេងៗ ដល់ព្រះរាជាណាចក្រលាវ ទាំងខាងពុទ្ធចក្រ និង អាណាចក្រ។

ការសិក្សាក្នុងប្រទេសបែបថ្មីរបស់លាវ គង់នៅក្នុ្ងងរយកាលចាប់ផ្ដើម ការសិក្សាភាគវិជ្ជាចាប់បង្ខំមានចំនួនត្រឹមតែ ៣ឆ្នាំ គឺថ្នាក់បឋមឆ្នាំទី ៣ និង សាលារៀនក្នុងភាគបង្ខំនេះ ទោះបីជានៅមានយ៉ាងទូលំទូលាយ តែក៏នៅមិនទាន់គ្រប់គ្រាន់នៅឡើយ នៅតាមដំបន់ជនបទឆ្ងាយៗ ក៏នៅមានការពឹងទៅលើព្រះសង្ឃជួយបង្ហាត់បង្រៀនដល់កុលបុត្ត ឲ្យល្មមតែអានបានសរសេរបាន។ ខាងរដ្ឋាភិបាល ក៏បានខំព្យាយាមជំនួយ ដូចជា ការជួយដំណើរការបង្រៀនឲ្យជាដើម ចំណែកខាងការសិក្សាថ្នាក់ឧត្តមសិក្សា ឬ មហាវិទ្យាល័យ រឹតតែចាត់ថា រឿងយ៉ាងនេះនៅថ្មីនៅឡើយ ហើយមានត្រឹមតែមួយកន្លែង គឺ មហាវិទ្យាល័យសិរិស្វាងវង្ស ដែលល្បឺរន្ទឺ ដែលទើបតែកសាងឡើងកាលពីមុន ព.ស. ២៥១០ មិនប៉ុន្មានឆ្នាំនេះឯង មាន ៣មហាវិទ្យាល័យ គឺ មហាវិទ្យាល័យវិជ្ចានិតិសាស្ត្រ ការគ្រប់គ្រង សេដ្ឋកិច្ច ហិរញ្ញិក និង វិជ្ជាការទូត ១ មហាវិទ្យាល័យវិជ្ជាការសិក្សា ១ និង មហាវិទ្យាល័យវេជ្ជសាស្ត្រ ១ មាននិស្សិតទាំងអស់ប្រមាណ ២០០ នាក់ ការបង្រៀនវិជ្ជាផ្សេងៗ ក្នុងថ្នាក់បឋមទុតិយភូមិឡើងទៅ ប្រើភាសាបារាំងច្រើនជាងភាសាលាវ ព្រោះត្រូវប្រើគ្រូអាចារ្យ និង ក្បួនតម្រាជាភាសាបរទេសជាច្រើន សូម្បីតែប្រជាជនលាវដែលមានការសិក្សានៅជាន់ខ្ពស់ ក៏មិនសូវស្ទាត់ជំនាញផ្នែកភាសាលាវឡើយ ព្រោះរៀនតែភាសាបារាំង តាំងពីមុនមក បើមិនដូច្នោះទេ ក៏ជាអ្នកសម្រេចការសិក្សាមកពីប្រទេសបារាំងតែម្ដង កាលបើប្រៀបធៀបការសិក្សានៃជាតិ ដោយសភាពការណ៍ដូច្នេះហើយ ក៏ចាត់ថាការសិក្សាផ្នែកព្រះសង្ឃជាការរីកចម្រើនបង្គួរដែរ ម្យ៉ាងទៀត ក្នុងការសិក្សារបស់ព្រះសង្ឃ មានចំណុចដែលគួរឲ្យកត់សំគាល់ទៀតនោះគឺ ផ្នែកខាងនយោបាយរដ្ឋាភិបាលនៅគ្រប់សង្កាត់ខែត្រក្រុងបានមានការសិក្សាដល់ថ្នាក់មធ្យមសិក្សាបឋមភូមិ ហើយ ភិក្ខុសាមណេរដែលចូលទៅសិក្សាបន្តក្នុងទីក្រុងវ៉ៀងចន្ទន៍ ចាំបាច់ត្រូវរៀនឲ្យចប់ថ្នាក់មធ្យមសិក្សាបឋមភូមិជាមុនសិន ព្រះមេគណស្រុកសង្កាត់ និង ប្រធានសិក្សាធិការប្រចាំស្រុក ឃុំ ទើបចេញលិខិតអនុញ្ញាតឲ្យចូលរៀនបន្តនៅទីក្រុងវ៉ៀងចន្ទន៍បាន ចាត់ថាជាការកែបញ្ហាទីស្នាក់អាស្រ័យ និង ភាពកកកុញនៅរាជធានីដែលព្រះសង្ឃរកកន្លែងគង់នៅសិក្សាបានម្យ៉ាងដែរ។

ប្រជាជនលាវភាគច្រើន ជាពុទ្ធសាសនិកជន មានចិត្តសទ្ធាជ្រះថ្លាយ៉ាងមោះមុតក្នុងទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី មានការគោរពព្រះសង្ឃយ៉ាងក្រៃលែង ប៉ុន្តែ ការបូជា ភូត ទេវតា អារក្ស អ្នកតា នៅមានជាចំនួនច្រើននៅឡើយ អាចពោលថា ការគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា និង ភូតខ្មោច បានចម្រុះសម្រុងគ្នាយ៉ាងស្អិតរមួត ប្រពៃណីការបួសរៀន បួសហើយសឹក ទៅតាមចិត្តស្ម័គ្រនៅមានជាហូរហែរទូទៅ គឺ ពេលដែលក្មេងប្រុសអាយុពេញ ១០ឆ្នាំ បរិបូណ៌ហើយ និង បួសជាសាមណេរ ពេលដែលអាយុគ្រប់ ២០ឆ្នាំ បរិបូណ៌ ក៏ឧបសម្បទាជាភិក្ខុ ព្រះរាជាណាចក្រលាវ មានផ្ទៃដីប្រមាណ ២៣៦.៨០០ km2 នា ព.ស.២៥២០ មានប្រជាជនចំនួន ៣.៤៥០.០០០ នាក់ក្នុង ព.ស.២៥១៥ មានវត្តចំនួន ២១០៨ វត្ត មានភិក្ខុសាមណេរចំនួន ១៨.២២៤ អង្គ ក្នុងចំនួននេះមានប្រមាណ ៨១.៥% អាយុរវាង ១០ដល់ ២៥ឆ្នាំ ចំពោះឆ្នាំ ព.ស.២៥១៥ នោះ មានឧបសម្បទាបេក្ខចំនួន ៨២២អង្គ មានភិក្ខុលាសិក្ខាបទចំនួន ៤៧៥នាក់ មានអ្នកចូលមកបព្វជ្ជាជាសាមណេរចំនួន ១៣៣៤នាក់ សាមណេរដែលលាសិក្ខាបទចំនួន ៧៧១អង្គ។

យ៉ាងណាក៏ដោយ បញ្ហាផ្នែកខាងព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រលាវ ក៏នៅមានសភាពការណ៍ដ៏គួរព្រួយបារម្ភជាច្រើនប្រការ ដែលកើតឡើងអាស្រ័យបញ្ហាខាងការផ្លាស់ប្តូររបបគ្រប់គ្រងក្នុងសង្គម ក៏ដូចជាប្រទេសជិតខាងដែរ ពោលគឺ ទោះបីជាប្រជាជននៅមានសទ្ធាជ្រះថ្លាចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនា និង ព្រះសង្ឃយ៉ាងស្អិតរមួតក៏ដោយ ការធ្វើបុណ្យឲ្យទានរក្សាសីល ស្តាប់ធម៌ និង ចូលវត្តបដិបត្តិធម៌ គង់នៅមានយ៉ាងទូទៅ វត្ត និង ព្រះសង្ឃនៅទទួលបានការឧបត្ថម្ភគាំទ្រយ៉ាងល្អប្រសើរ ប្រជាជននៅតាមជនបទស្តាប់បង្គាប់ព្រះសង្ឃច្រើនជាអ្នកដឹកនាំប្រទេសទៅទៀត ប៉ុន្តែការបញ្ចេញសទ្ធាជ្រះថ្លាទាំងអស់នោះ ភាគច្រើនបានប្រព្រឹត្តិទៅតាមគន្លងប្រពៃណី និង ដោយច្រើនជាអ្នកចាស់ទុំ តែដោយភាវនៃវត្តដែលជាមជ្ឈមណ្ឌលនៃជំនុំជនកំពុងអន់ថយទៅ ព្រះសង្ឃភាគច្រើនជាអ្នកបួសមកពីជនបទ ខ្វះការសិក្សារៀនសូធ្យ តួនាទីរបស់ព្រះសង្ឃដែលមានភាពជិតដិតជាមួយប្រជាជនក៏បានអន់ថយទៅផងដែរ ដោយមានគ្រូ គ្រូពេទ្យ អ្នកព្យាបាល មន្ត្រីរាជការ រហូតដល់អ្នកនយោបាយ ចូលមកដឹកនាំជំនួស។ ការជំនឿ និង ភាពកោតក្រែងទៅលើអំណាចនៃភាពសក្តិសិទ្ធិ៍ ក៏បានសន្សឹមចុះខ្សោយ នៅក្នុងទីក្រុងការឧបត្ថម្ភទំនុកបម្រុងព្រះសង្ឃក៏បានស្តួចស្តើងទៅ។

ហេតុការណ៍នេះ បានមានព្រះសង្ឃមេដឹកនាំមួយចំនួនអង្គ ក៏បានភ្ញាក់រលឹក គិតរកមធ្យោបាយកែប្រែជម្រុញកិច្ចការផ្សេងៗ ដើម្បីជួយស្រោចស្រង់ព្រះពុទ្ធសាសនា ឲ្យមានឋាននាទី មានប្រយោជន៍ដល់សង្គមជាច្រើនឡើង ដូចជា ចូលរួមក្នុងវិធានការណ៍អភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច និង សង្គមជាដើម ជាពិសេសគឺ លោកដែលមានគំនិត និង ដំណើរការដែលមានប្រសិទ្ធិភាព មានអ្នកចាប់អារម្មណ៍ជាខ្លាំងមួយអង្គគឺ ព្រះតេជគុណ ព្រះមហាបាលអានន្ទោ នៃវត្ត ពុទ្ធវង្សាប៉ាហ្លួង ទីក្រុងវ៉ៀងចន្ទន៍ ព្រះតេជគុណអង្គនេះ មានគំនិតប្រកាន់ខ្ជាប់ផ្នែកខាងការប្រតិបត្តិធម៌ រក្សានូវខ្លឹមនៃព្រះពុទ្ធសាសនាបានយ៉ាងរឹងប៉ឹង ព្រមប្រព្រឹត្តិទៅជាមួយកិច្ចការដើម្បីផលប្រយោជន៍ដល់សង្គមបច្ចុប្បន្នទៀតផង។ ព្រះអង្គជាអ្នកផ្សព្វផ្សាយព្រមទាំងជាអ្នកកម្មដ្ឋានផង។ ព្រះអង្គមានកិត្តិនាមល្បីល្បាញក្នុងរង្វង់អ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនា ខាងរាជការក៏បានប្រគេនការយល់ព្រម ក្នុងឱកាសជាមួយគ្នា ព្រះអង្គបានបើកសំណាក់បដិបត្តិកម្មដ្ឋានជាច្រើនកន្លែងក្នុងប្រទេសលាវ ថែមទាំងភាគឦសាននៃប្រទេសថៃ បើកសាលារៀនព្រះអភិធម្ម បង្កើតសាលារៀនសង្គ្រោះក្មេងកំព្រាអនាថា បើកសាលារៀនអប់រំសីលធម៌ ពុទ្ធយុវជនលាវ (អ.ស.ព.) (ស្រដៀងគ្នា នឹង សាលារៀនពុទ្ធសាសនាថ្ងៃអាទិត្យរបស់ថៃ) ក្នុង ព.ស.២៥១០ មាននៅក្នុងទីផ្សេងៗ ប្រមាណ ១៣កន្លែង និង មានវត្តពុទ្ធវង្សាប៉ាហ្លួងជាមជ្ឈដ្ឋាន បង្កើតពុទ្ធសមាគមមួយឲ្យឈ្មោះថា “មហាពុទ្ធវង្សា” (ព.ស.២៥០៤) យុវពុទ្ធិកសមាគម មួយឈ្មោះ “ពុទ្ធយុវជនវង្សាលាវ” (ព.ស.២៥០៦) ហើយក្នុង ព.ស.២៥១៥ មានសាខាចំនួន ១៨ កន្លែង និង បានចេញទស្សនាវដ្តី បោះពុម្ពសៀវភៅផ្សព្វផ្សាយធម៌អាថ៌ផ្សេងៗ ទៀតផង។

ចំណែកព្រះសង្ឃទូទៅក៏បានយកចិត្តទុកដាក់ក្នុងការងារជួយផ្សព្វផ្សាយសាសនា និង សង្គ្រោះសង្គមជាច្រើនឡើង អង្គខ្លះធ្វើដំណើរទៅកាន់ជនបទដាច់ស្រយាល ស្នាក់នៅបង្រៀនជាច្រើនថ្ងៃ ពេលវិលត្រឡប់មកក៏បាននាំកុលបុត្រកូនចៅអ្នកស្រុកមកបង្ហាត់បង្រៀនអក្សរសាស្ត្រផង អង្គខ្លះ ក៏ជួយសង្គ្រោះជនភាសខ្លូន។ វត្តនៅក្នុងទីក្រុងក៏បានចាប់អារម្មណ៍ក្មេងៗ ក្នុងក្រុងកាន់តែច្រើនឡើង ក្នុងការផ្សព្វផ្សាយសាសនា ក៏បានសង្កត់ធ្ងន់ទៅលើគោលធម៌ទាក់ទងដល់ការបំពេញប្រយោជន៍ជាច្រើនឡើងផងដែរ មានការរួមដៃគ្នាជាមួយក្រុមសាសនាផ្សេងៗ បង្កើនឡើងថែមទៀត ពិសេសជាមួយពួកកាតូលិក រហូតដល់មានក្រុមដែលសិក្សាធម៌ និង សន្ទនាធម៌រួមគ្នា ព្រមទាំងធ្វើសមាធិភាវនាជាដើម ចំណែកខាងរដ្ឋាភិបាលក៏កំណត់ឲ្យរៀនវិជ្ជាសីលធម៌ ជាផ្នែកវិជ្ជាចាប់បង្ខំក្នុងសាលារៀន បង្កើតស្ថានីយវិទ្យុទាក់ទងដល់ព្រះពុទ្ធសាសនា ជម្រុញការសិក្សាខាងប្រវត្តិសាស្ត្រ វណ្ណកម្មលាវ និង ក្នុងគ្រាធ្វើបុណ្យសម្ពោធិ៍ព្រះពុទ្ធសាសនា ២៥ សតវត្ស បានបង្កើតគ្រោងការណ៍បោះពុម្ពសៀវភៅព្រះត្រៃបិដក ៨០ក្បាល ប៉ុន្តែបែទៅជាបោះពុម្ពបានត្រឹម ៣ក្បាល ក៏ឈប់បាត់ស្ងាត់ទៅ។

យ៉ាងណាក៏ដោយហេតុការប្រទេសជាតិ របស់លាវក៏បានប្រួលប្រែតទៅទៀត ហើយបានប៉ះទង្គិចដល់ព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងក្រៃលែងនាថ្ងៃ ទី ២១ កុម្ភះ ព.ស.២៥១៦ សង្គ្រាមបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការ ព្រោះរដ្ឋាភិបាលនៃព្រះបាទមហាជីវិតជាមួយចលនាប្រទេសលាវបានបញ្ចុះឈ្មោះក្នុងសន្ធិសញ្ញាឈប់បាញ់គ្នាតទៅទៀត ក្រោយពីនោះក៏បានបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចំរុះ បែងក្រសួងគ្នាគ្រប់គ្រង និង គូសខ្សែបន្ទាត់បែងផ្ទៃដីនៃប្រទេសជាពីរខែត្រ ចែកគ្នាគ្រប់គ្រងម្នាក់មួយខែត្រ។

បន្ទាប់ពីនោះ អំណាចនៃការចលនាប្រជាជនលាវ ក៏បានបង្កើនឡើងជារឿយៗ រហូតបក្សខាងស្ដាំត្រូវបាត់បង់កៅអី ក្នុងរដ្ឋាភិបាលផ្សំអស់ទៅ។ នាខែ ឧសភា ព.ស.២៥១៧ ហេតុការណ៍តានតឹងកើនដោយលំដាប់ រហូតដល់ថ្នាក់វិបត្តិក្នុងបំណាច់ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំព.ស. ២៥១៨ ក្រុមចលនាប្រទេសលាវបានបោសសំអាតអំណាចរបស់ក្រុមផ្សេងក្នុងរដ្ឋាភិបាលដល់អស់រលីង ព្រះបាទស្រីស្វាងវង្ស ក្សត្រអង្គចុងក្រោយបង្អស់របស់ប្រទេសលាវទ្រង់បានដាក់រាជសម្បត្តិក្នុងថ្ងៃទី ២៩វិច្ឆិការ ព.ស.២៥១៨ និង នាយករដ្ឋមន្ត្រីលាវចៅសុវណ្ណភូមាក៏បានលាចាកពីដំណែងផងដែរ ចលនាប្រទេសលាវទើបចូលមកត្រួតត្រាការគ្រប់គ្រងប្រទេសទាំងស្រុង លុះដល់ថ្ងៃទី ២ធ្នូ ២៥១៨ ក៏ប្រកាសផ្លាស់ពីសភាពព្រះរាជាណាចក្រលាវ មកជាសាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យប្រជាជនលាវ គ្រប់គ្រងប្រទេសដោយរបបសង្គមនិយមកុម្មុយនិស្តបន្តទៅ។

ក្នុងរវាងវិបត្តិនេះ និង ក្នុងពេលក្រោយៗ មក អ្នកនយោបាយខាងបក្សប្រឆាំង និង ប្រជាជនជាច្រើន បានភៀសខ្លួនទៅរស់នៅឯបរទេស មានប្រទេសថៃជាដើម ស្រុកទេសប្រកបទៅដោយភាពចលាចលជ្រួលច្របល់ កិច្ចការខាងព្រះពុទ្ធសាសនាហាក់ដូចជាត្រូវបញ្ឈប់ នឹង ថ្កល់ ហើយសភាពការណ៍របស់ពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសលាវបន្ទាប់ពីនេះទៅ តាមដែលមានលេចឮជាពត៌មានទៅដល់ពុទ្ធសាសនិក នៅប្រទេសនានា ប្រាកដដូចជាដើមឈើធំមានផ្កាស្លឹកស្រស់ល្អសំពោងពាសពេញ ដែលត្រូវបណ្ដោយឲ្យឈរទ្រឹងនៅយ៉ាងល្អ ត្រឹមតែចាំមើលរក្សាថែទុកមិនឲ្យមានទឹកធ្លាក់មកដល់តែប៉ុណ្ណោះ ទោះជាទឹកធ្លាក់ពីមេឃឬដីក៏ដោយ។

យ៉ាងណាក៏ដោយ ពេលវេលាកន្លងទៅ និង ហេតុការណ៍ស្រុកទេសសន្សឹមស្ងប់ស្ងាត់ ហើយ ក៏បានមានជនជាតិថៃ ទាំងបព្វជិតទាំងគ្រហស្ថ បានធ្វើដំណើរទៅកាន់ប្រទេសលាវ ដើម្បីសង្កេតមើលហេតុការណ៍ ក្នុងប្រទេសលាវម្ដងម្កាល ចំណែកប្រទេសលាវដែលបានដាច់ខ្សែរយ ទំនាក់ទំនងជាមួយប្រទេសថៃ ផ្នែកខាងព្រះសាសនាអស់ជាយូរអង្វែង ក៏បានមានព្រះសង្ឃលាវចំនួន ៧អង្គ មានអនុប្រធានពុទ្ធសាសនាសម្ព័ន្ធ នៃប្រទេសលាវជាអ្នកដឹកនាំ ព្រមដោយគ្រហស្ថ ៣នាក់ បានធ្វើដំណើរមកកាន់ប្រទេសថៃជាផ្លូវការ ជាគ្រាដំបូង ក្នុងរវាងថ្ងៃទី ២៥វិច្ឆិកា ដល់ថ្ងៃទី ៣ធ្នូ ព.ស.២៥៣០ ដោយការអារាធនា អំពីមហាចុឡាឡុងកនរាជវិទ្យាល័យ រួមជាមួយគ្រោងការសន្តិភាពដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ និង គណៈកម្មការសាសនាដើម្បីការអភិវឌ្ឍន៍ គណៈព្រះសង្ឃលាវបាននិមន្តចូលទៅក្រាបថ្វាយបង្គំសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ បាននិមន្តទៅពើបពះសួរសុខទុក្ខព្រះថេរានុថេរថៃ ក្នុងវត្ត និង ស្ថាប័នសិក្សារបស់ព្រះសង្ឃ ទាំងក្នុងរាជធានី និង នៅតាមបណ្ដាខែត្រ ទើបជាមានសេចក្តីសង្ឃឹមបានថា ព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងសាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យប្រជាជនលាវ គង់ នឹង បង្ហាញខ្លួនឲ្យប្រាកដ ដល់ពុទ្ធសាសនិកជនជិតខាងក្នុងប្រទេសថៃជាច្រើនឡើងតាមលំដាបលំដោយ។

ដោយការជួយអំណោយផលរបស់ភ្នាក់ងារស្ថានទូតលាវ បានជ្រាបដំណឹងទាក់ទងទៅ នឹង ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសលាវកាលពីចុងឆ្នាំ ព.ស.២៥៣០ ដូចច្នេះ សាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យប្រជាជនលាវបច្ចុប្បន្ន មានប្រជាជន ៣.៨០០.០០០ នាក់ មានព្រះសង្ឃទាំង ភិក្ខុសាមណេរ ១៥.៦៣៤ អង្គ (មានភិក្ខុ ៦០០០ អង្គ សាមណេរ ៩៦២៦ អង្គ) មានវត្ត ២៨២៧ វត្ត (ចំពោះទីក្រុងវ៉ៀងចន្ទន៍មាន ១.២១២ វត្ត) ប្រមុខសង្ឃហៅថា ប្រធានអង្គការពុទ្ធសាសនាសម្ព័ន្ធ នៃប្រទេសលាវ មហាវិទ្យាល័យដងដោក បច្ចុប្បន្នបានផ្លាស់ឈ្មោះទៅជា មហាវិទ្យាល័យសាងគ្រូ។

ឯកសារអានប្រកប
จำนงค์ ทองประเสริฐ. ประวติศาสตร์พุทธศาสนานเอเชียอาคเนย์ กรุงเทพ โรงพิมพ์อักษรสัมพันธ์ พ.ศ.๒๕๑๔ ประยุทธ์ ปยุตฺโต. พระมหา. ข้อมูล ข้อสังเกต และความคิดเห็นที่ได้จากการเยี่ยมเยือนพระราชอาณาจักรลาว, พ.ศ.๒๕๑๐ (โรเนียว) สารานุกรมไทย ฉบับพระราชบัณฑิตยสถาน (พ.ศ.๒๔๙๘-๒๕๒๑) “เชียงขวาง”, “เซ่า”, “ไทย” เสฐียร โกเศศ. เรื่องของชาติไทย .กรุงเทพ. สำนักพิมพ์บรรณาคาร, พ.ศ.๒๕๑๕ Hall, D.G.E. A History of Southeast Asia. New York: St. Martin’s Press, 1970 Zago, Marcello. “Buddhism in Contemporary Laos”.In Buddhism in The modern World. Edited by Heinrich Dumoulin and John C. Maraldo. New York: Macmillan Publishing Co., Inc.,1976