ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសនេប៉ាល
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី7.កញ្ញា 2019.ម៉ោង 7:59
នេប៉ាលជាដែនដីជាតិភូមិរបស់ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់។ ដែនដីក្នុងអាណាខេត្តរបស់ប្រទេសនេប៉ាល ធ្លាប់ជាទីតាំងនៃស្ថានទីសំខាន់ទាក់ទងដល់ពុទ្ធប្រវត្តិ ដូចជា ក្រុងកបិលភ័ស្តុ ក្រុងទេវទហៈ ឧទ្យានលុម្ពិនី ជាដើម។ ប្រវត្តិរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសនេប៉ាលសម័យខាងដើម នៅស្រពិចស្រពិលនៅឡើយ ទើបតែមកប្រាកដភស្តុតាងច្បាស់ប្រាកដនៅក្នុងសម័យព្រះបាទអសោកមហារាជ ក្នុងពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី ៣ តាមប្រវត្តិបានពោលថា ព្រះបាទអសោកមហារាជ ទ្រង់បានយាងមកកាន់នេប៉ាលគ្រាដំបូងបំផុត ដើម្បីបង្រ្កាបពួកក្បត់ តាំងតែពីនៅជាព្រះរាជកុមារ។ ខណៈដែលស្តេចទ្រង់ឡើងគ្រងរាជ្យហើយ គ្រាមួយព្រះអង្គទ្រង់បានយាងទៅកាន់ឧទ្យានលុម្ពិនី (បច្ចុប្បន្នហៅថារុម្មិនដេ) ដើម្បីនមស្សការស្ថានទីប្រសូតរបស់ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ និង ទ្រង់បានប្រតិស្ឋានគោលសិលាចារឹកទុកជាអនុស្សាវរីយ៍នាទីនោះផង។ ក្រៅពីនោះ ព្រះរាជធីតាអង្គទីមួយរបស់ ព្រះបាទអសោកមហារាជ ព្រះនាមថា ចារុមតី បានរៀបអភិសេកជាមួយអភិជន (ខុនណាង) ម្នាក់ បានកសាងស្ថូប និង វត្តទុកជាច្រើនកន្លែង នៅប្រាកដស្លាក់ស្នាមដល់បច្ចុប្បន្ននេះ។
សម័យដែលប្រាកដច្បាស់ថាមានការទំនុកបំរុង និង ផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងច្បាស់លាស់នៅនេប៉ាលនោះ ចាប់តាំងពីដើមរជ្ជកាលព្រះបាទអង្សុវរ្ម័ន ក្នុងពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី ១២ ព្រះមហាក្សត្រអង្គនេះ បានព្រះរាជទានព្រះរាជធីតា ឲ្យរៀបអភិសេកជាមួយព្រះបាទ ស្រងស័នគម្បោ នៃទីបេ ធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានចាប់ផ្តើមផ្សព្វផ្សាយចូលប្រទេសទីបេ និង ប្រាកដថាមានបណ្ឌិតជាតិនេប៉ាលរួមការងារបកប្រែគម្ពីរភាសាសំស្រ្កឹត ជាភាសាទីបេក្នុងរាជសំណាក់ទីបេផង។ បន្ទាប់មកក្នុងសម័យព្រះសានត្រក្សិត (ពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី១៤) សម្ព័ន្ធភាពខាងសាសនា និង វប្បធម៌រវាងប្រទេសទាំងពីរនេះ ក៏មានភាពរឹងមាំកាន់តែខ្លាំងឡើង។
គ្រាបន្តមក ដល់សម័យដែលជនជាតិមុស្លីមចូលមកឈ្លានពានដែនវិហារ និង បែងកល ព្រះសង្ឃត្រូវភៀសខ្លួនចូលទៅអាស្រ័យនៅប្រទេសនេប៉ាល បាននាំគម្ពីរមានតម្លៃទៅជាមួយយ៉ាងច្រើន មួយចំណែកក៏បាននាំរហូតទៅដល់ទីបេ និង បានទទួលការរក្សាទុកយ៉ាងល្អរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ ប្រវត្តិសាស្រ្តនៅនាពាក់កណ្តាលរវាងពីរដំណាក់កាលនេះ នៅពុំមានអ្នកសិក្សាលំអិតច្បាស់លាស់នៅឡើយ ប៉ុន្តែពោលដោយទូទៅបានថា សម្ព័ន្ធភាពរវាងនេប៉ាល និង ទីបេ កាន់តែជិតស្និទ្ធប្រសើរឡើង ហើយប្រទេសនេប៉ាល ក៏បានជាស្ពានចម្លងវប្បធម៌រវាងដែនដីផ្សេងៗ ដែលថិតនៅទាំងសង្ខាងជួរភ្នំកណ្តាលនៃហិមាល័យ ជាច្រើនសតវត្សរ៍ ដូចដែលបានឃើញពីគមនាគមបន្តភ្ជាប់រវាងឥណ្ឌា និង ទីបេ ឆ្លងកាត់ប្រទេសនេប៉ាល ដែលមានមកតាំងតែពីអតីតជាដើម។
មហាវិទ្យាល័យនាលន្ទា ត្រូវបានទំលាយវិនាសហើយ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏សាបសូន្យពីប្រទេសឥណ្ឌា។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសនេប៉ាល ក៏សាបរលាបផងដែរ។ គុណលក្ខណពិសេស ដែលជានិមិត្តរូបចំពោះរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជាវិធីជីវិតរបស់សង្ឃក្នុងវត្តអារាម ការប្រឆាំងចំពោះការប្រកាន់វណ្ណៈ ការបំបាត់អបិយជំនឿផ្សេងៗ ជាដើម ក៏បានសាបសូន្យទៅ ធ្វើឲ្យខ្វះលក្ខណសំខាន់ ដែលធ្វើឲ្យខុសប្លែកពីសាសនាផ្សេងៗ។ នេប៉ាលបានក្លាយជាពុទ្ធទស្សន សំណាក់ធំ កើតឡើង ៤និកាយ គឺ សវាភាវិកៈ អៃស្វរិកៈ ការមិកៈ និង យាត្រិកៈ។ និកាយនីមួយៗ ក៏បានបែងចែកអនុនិកាយទៅទៀតជាច្រើនសាខា។ និកាយផ្សេងៗ ទាំងនេះ សម្តែងឲ្យឃើញថា ភាពផ្សំផ្គុំបញ្ចូលគ្នានៃខ្សែគំនិតខាងទស្សនវិជ្ជាច្រើនបែបច្រើនមុម ដូចដែលកើតឡើងក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា និង ទីបេ ដោយឥទ្ធិពលរបស់សាសនាឥណ្ឌូ និង ព្រះពុទ្ធសាសនា។
កន្លងទៅមិនយូរមកនេះ មានការស្តារឡើងវិញនូវការសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនាបែប ថេរវាទឡើងក្នុងប្រទេសទីបេ។ សមាគមមួយឈ្មោះ ធម្មោទ័យសភា បានឧបត្ថម្ភឲ្យភិក្ខុ មកពីប្រទេសលង្កា ឬព្រះភិក្ខុនេប៉ាល ដែលបានទទួលការសិក្សាអប់រំនៅប្រទេសលង្កា ទៅធ្វើការងារផ្សព្វផ្សាយយ៉ាងពិតប្រាកដ និង បានបោះពុម្ពពាក្យប្រែព្រះសូត្រពីភាសាបាលីមកជាភាសាតំបន់ ចេញផ្សព្វផ្សាយជាច្រើនព្រះសូត្រ។
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសភូមា ប្រវត្តិសាស្ត្រព្រះពុទ្ធសាសនាសម័យដំបូងនៅក្នុងប្រទេសភូមា បានសេសសល់នៅតាមនិទានរបស់លង្កា ហើយគម្ពីរអដ្ឋកថាផ្សេងៗ បានពោលថា ព្រះបាទអសោកមហារាជបានទ្រង់បញ្ជូនព្រះសោណ និង ព្រះឧត្តរ មកប្រកាសព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងដែនដីសុវណ្ណភូមិ។ អ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានសន្និដ្ឋានថា សុវណ្ណភូមិ បានដល់នគរបឋម នៅប្រេទសថៃ តែអ្នកខ្លះថា បានដល់ក្រុងសថើម នៅប្រទេសភូមាភាគខាងត្បូង តែទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ មិនប្រកដថា ព្រះពុទ្ធសាសនាបានរីកចម្រើន និង ផ្សព្វផ្សាយនៅក្នុងប្រទេសភូមាសម័យមុននេះ។
សម័យដែលអាចសន្និដ្ឋានច្បាស់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនាបានផ្សាយចូលមកកាន់ភូមា គឺនៅក្នុងព.ស.ទី៦ ព្រោះបានជួបសីលាចារឹកជាភាសាបាលី នៅក្នុងប្រទេសភូមាភាគខាងត្បូង ហើយអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តឈ្មោះតារនាថ ជនជាតិទីបេ បានពោលថា មានការបង្ហាត់បង្រៀនព្រះពុទ្ធសាសនា បែបថេរវាទនៅ ពគោ ប្រទេសភូមា និង ឥណ្ឌូចិនមកតាំងតែសម័យព្រះបាទអសោក លុះតមកមិនយូរប៉ុន្មាន សិស្សរបស់ព្រះថេរ វសុពន្ធុ បាននាំព្រះពុទ្ធសាសនាបែបមហាយាន ចូលទៅផ្សព្វផ្សាយ ធ្វើឲ្យមហាយាន និង ថេរវាទ ដើរទន្ទឹមគ្នា នៅក្នុងប្រទេសភូមាជាច្រើនសតវត្សរ៍។ ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលបានផ្សព្វផ្សាយ ចូលមករយពេលកន្លងមក ប្រហែលជាចូលមកតាមផ្លូវគោករបស់ពាណិជ្ជករ ហើយក៏បានរុងរឿង ក្នុងអាណាចក្ររបស់ពួក Pyus ដែលហៅថាអាណាចក្រស្រីក្សេត្រ។
ហេតុការណ៍ដែលសំខាន់តមកគឺនៅក្នុងព.ស. ៩៤៦ ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យ នៅពេលបានប្រែអដ្ឋកថាពីសំស្ក្រឹតមកជាភាសាបាលីរួចហើយ បាននិមន្តចេញពីប្រទេសលង្កា ហើយបានឆៀងចូលក្រុមសថើមប្រទេសភូមា ដោយបានយកព្រះត្រៃបិដក និង គម្ពីរអដ្ឋកថាផ្សេងៗ មកកាន់ទីនោះផង។ ហេតុការណ៍ក្នុងលើកនេះ ប្រហែលជាជម្រុញការចាប់អារម្មណ៍ ឲ្យមានការផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសភូមា ឲ្យកាន់តែរឹងប៉ឹងថែមទៀត ក្រោយពីនោះ ក៏មានអ្នកប្រាជ្ញភាសាបាលីកើតឡើងនៅប្រទេសភូមាជាច្រើននាក់ បានសរសេរក្បួនវេយ្យាករណ៍បាលីខ្លះ អភិធម្មខ្លះ។
មានភស្តុតាងដែអាចជឿបានថា ជនជាតិមនហិណ្ឌូ ឬ តឡេងក្រុងពគោ (ហង្សាវតី) ក្រុងសថើម (សុធម្មវតី) ហើយតំបន់ដែលជិតគ្នា ហៅរួមៗ ថា រាមញ្ញប្រទេស បានគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទដ៏រុងរឿងមកជាយូរគួរសម លុះដល់ព.ស.ទី១៦ក៏ប្រាកដថា ក្រុងសថើម បានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលដ៏សំខាន់មួយកន្លែង របស់ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទទៅហើយ។ ចំណែកកុលសម្ព័ន្ធមួយក្រុមទៀតគឺ មរម្ម ឬ ភូមា (អំបូរទីបេ, ដារាវិដៀន) ក៏បានមកតាំងអាណាចក្រ ដ៏មានអំណាចរុងរឿង របស់ខ្លួនឡើង មានរាជធានីនៅភូកាម ហើយហៅឈ្មោះរបស់ខ្លួនថាភូកាម។ ពួកអ្នកមរម្មៈនេះថោកទាប គ្មានការសិក្សាគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈ ដែលទាន់ខ្សោយមកដល់ព.ស.ទី១៦ នោះឯង។ ព្រះបាទអនុរុទ្ធ ឬ អនោរធាមាំងឆ បានឡើងគ្រងរាជជាក្សត្រមរម្មៈ (ព.ស ១៥៨៨ដល់១៦២១) ដោយមានព្រះសង្ឃតឡេង នៃក្រុងសថើមមួយអង្គព្រះមាននាមថាព្រះអរហន្ត ឬធម្មទស្សី អាចផ្លាស់ប្តូរព្រះទ័យ ព្រះបាទអនុរុទ្ធ ឲ្យបែរមកគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទយ៉ាងបរិសុទ្ធ។ ព្រះបាទអនុរុទ្ធ ទ្រងបានរួមជាមួយព្រះធម្មទស្សី ដាក់លទ្ធិតន្ត្រៈចុះ ធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាប្រតិស្ឋានគង់វង់ ក្នុងប្រទេសភូកាម។
រជ្ជកាលព្រះបាទអនុរុទ្ធនេះ ជាសម័យដ៏សំខាន់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រព្រះពុទ្ធសាសនា និង ជាតិភូមា ពេលព្រះអង្គបែរមកគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទហើយ ទ្រង់មានព្រះរាជសទ្ធាដ៏ខ្លាំងក្លា ទ្រង់បានផ្ញើរាជសារទៅសូមគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនានៃក្រុងសថើម តែក្សត្រសថើមមិនព្រម ទើបព្រះអង្គទ្រង់លើកទ័ពទៅវាយក្រុងសថើមបាន ទ្រង់នាំព្រះត្រៃបិដក ៣០ចប់។ វត្តគោរពបូជាដ៏សក្តិសិទ្ធ ព្រមទាំងព្រះភិក្ខុជនជាតិតឡេងដែលជាអ្នកឆ្លៀវឆ្លាតក្នុងព្រះធម៌ ផ្ទុក៣២ខ្នងដំរីត្រឡប់មកប្រទេសភូកាម។ ហេតុការណ៍លើកនេះធ្វើឲ្យភូមារួម ជាអាណាចក្រតែមួយ ហើយភូកាមជាអ្នកឈ្នះ ក៏ទទួលយកវប្បធម៌តឡេងស្ទើរទាំងអស់ជារបស់ខ្លួនតាំងពីតួអក្សរភាសា វណ្ណកម្ម និង សាសនាជាដើម។ ព្រះបាទអនុរុទ្ធ ទ្រង់ផ្លាស់ប្តូរសាសនទូតជាមួយលង្កា ទ្រង់នាំព្រះត្រៃបិដកច្បាប់សំបូណ៌មកពីលង្កា៣ចប់ ហើយនាំមកជម្រះប្រៀបទៀប នឹង ច្បាប់ដែលមកពីក្រុងសថើមទ្រង់ឧបត្ថម្ភសិល្បកម្មផ្សេងៗ។ ការបំពេញព្រះរាជករណីយកិច្ចរបស់ព្រះអង្គ ធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនារបស់ជនជាតិភូមាទូទាំងប្រទេស ក្សត្រព្រះអង្គ តៗមក ក៏បានប្រព្រឹត្តតាមព្រះបដិបទាក្នុងការទំនុកបំរុងព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជាព្រះអង្គដែរ។ ចំណែកសាសនាព្រាហ្មណ៍ឬហិណ្ឌូ ក៏អន់ថយអស់ទៅ ហើយរវាងសម័យដែលភូកាមរុងរឿងនេះ ព្រះភិក្ខុជាច្រើនបានធ្វើដំណើរទៅសិក្សានៅលង្កាទ្វីប អង្គខ្លះទៅសិក្សាហើយបានឧប្បសម្ប័ទជាថ្មី ត្រឡប់មកបង្កើតគណៈសង្ឃថេរវាទថ្មី បែបលង្កា បែកចេញទៅក៏មានដូចជាព្រះចបតនៅក្នុងព.ស.១៧២៥ ដែលធ្វើឲ្យមានការប្រណាំងប្រជែងគ្នារវាងគណសង្ឃនីមួយៗ មកអស់រយៈពេល ៣សតវត្សរ៍។
អាណាចក្រភូកាមបានរលំរលាយទៅព្រោះបានបោះបង់ចោល ក្រោយពីការរុករានរបស់កុបលៃខានក្នុងព.ស.១៨៣១ ក្រោយពីនេះ ថ្វីបើប្រទេសជាតិជ្រួលច្របល់តែព្រះពុទ្ធសាសនានៅតែរីកចម្រើនរុងរឿងរហូតមកដល់រជ្ជកាលព្រះបាទធម្មចេតិយ(ព.ស.២០០៤ ដល់ ២០៣៥) សម័យនោះនៅប្រទេសភូមាមានគណៈសង្ឃ ៦គណៈ(មកពីខ្មែរ១ ពីលង្កា៥) ព្រះអង្គបានអរ ធនាព្រះសង្ឃមកពីលង្កា ហើយឲ្យព្រះសង្ឃភូមាទាំងអស់ឧប្បសម្ប័ទជាថ្មីរួមចូលជានិកាយមួយ តាំងពីនោះមកព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ប្រដិស្ឋានគង់វង់ ហើយមានការសិក្សាព្រះអភិធម្មបានរីកចម្រើនឡើង។
ពីរសតវត្សរ៍តមក ការខ្វែងគំនិតគ្នាកើតឡើង ក្នុងរឿងការគ្រងចីវរចេញក្រៅវត្ត ធ្វើឲ្យព្រះសង្ឃបែកចេញជាពីរពួកគឺ មួយពួកឃ្លុំ និង មួយពួកគ្រងចំហៀងស្មា ព្រះមហាក្សត្រ ទ្រង់សព្វព្រះរាជហឫទ័យស្ថាបនាក្រុមឃ្លុំ ជាសមេ្តចព្រះសង្ឃរាជឡើង គ្រប់គ្រងសង្ឃដើម្បីជារបៀបរៀបរយក្នុងព្រះវិន័យ។
ក្នុងពុទ្ធសតវត្សទី២៤ ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងភូមារឹងមាំល្អ រហូតមានព្រះសង្ឃពីលង្កាមកទទួល ឧប្បសម្ប័ទថ្មី ហើយទៅបង្កើតគណៈសង្ឃបែបភូមាឡើងក្នុងប្រទេសរបស់ខ្លួនមានការប្រែព្រះត្រៃបិដក និង មានការសង្គាយនាលើកទី ៥ ក្នុងព្រះបរមរាជូបត្ថម្ភរបស់ព្រះបាទមិនដុង ទីក្រុងមណ្ឌលនៅ ព.ស.២៤១៥ ហើយចារឹកពុទ្ធវចន ទាំង ៣បិដកចុះក្នុងផ្ទាំងសីលា (ថ្លើមថ្ម) ៧២៩ផ្ទាំង។ ក្នុងរយនេះមានការជ្រើសរើសសម្តេចព្រះសង្ឃរាជអស់រយមួយសម័យ។
អង់គេ្លសបានចូលមកដាក់អាណានិគម ហើយមានអំណាចក្នុងប្រទេសភូមាតាំងតែ ព.ស.២៣៦៨ ក្សត្រអង្គចុងក្រោយរបស់ភូមា គឺ ព្រះបាទធីប នៃរាជវង្សអលងពញ្ញា បានសាបសូន្យវង្សនៅ ព.ស.២៤២៩ ប្រទេសភូមាបាននៅឯករាជ្យ ហើយក្លាយជាសហភាពភូមានៅថ្ងៃទី ៤មករា ២៤៩២ (ចុះសន្ធិសញ្ញាឯករាជ្យ ថ្ងៃទី ១៧តុលា ២៤៩១ )។
ពេលភូមាផ្លាស់ជាសាធារណរដ្ឋហើយ ដំណែងព្រះសង្ឃរាជ ក៏បោះបង់ចោលទៅ រដ្ឋាភិបាលបានតែងតាំងប្រមុខសង្ឃឡើងជាថ្មី សម្រាប់និកាយសង្ឃទាំង៣ របស់ភូមា។ មួយនិកាយមួយអង្គ រយៈពេលដែលពោលមកនេះ មានព្រះភិក្ខុភូមាដែលជាអ្នកមានចំណេះដឹងដ៏ជំនាញបានរចនា ឬ និពន្ធក្បួនច្បាប់ព្រះពុទ្ធសាសនាជាច្រើន រដ្ឋាភិបាលភូមា ជាអ្នកផ្តើមចាត់ការ ឆដ្ឋសង្គីតិ គឺសង្គាយនាលើកទី៦ ឡើងនៅក្រុងរ៉ងហ្គូន នៅក្នុងឱកាសឆ្លងពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី ២៥ តាំងតែពីខែឧសភា ព.ស.២៤៩៨ ដល់ខែឧសភា ព.ស.២៥០០ បានអារធនាព្រះសង្ឃ ហើយអ្នកតំណាងពុទ្ធសាសនិកប្រទេសផ្សេងៗ ចូលរួមសាសនៈកិច្ចលើកនេះយ៉ាងច្រើន ហើយបានចាត់បោះពុម្ពព្រះត្រៃបិដក ព្រមទាំងគម្ពីរអដ្ឋកថា និង បករណ៍ពិសេសផ្សេងៗ ជាថ្មីឲ្យបរិសុទ្ធិ សម្បូរបំផុត ដែលអាចធ្វើទៅបាន (ពុទ្ធស័ករាជក្នុងរឿងនេះរាប់បែបភូមា បើរាប់បែបថៃ ឲ្យយកចេញមួយឆ្នាំគ្រប់កន្លែង)។
ចំនួនអ្នកចូលទស្សនា