ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសទីបេ
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី10.សីហា 2019.ម៉ោង 8:42
ដើមឡើយនោះ ប្រជាជនទីបេគោរពខ្មោច ព្រាយ ទេវតា ម្យ៉ាងហៅថា លទ្ធិបនប៉ោ បន្ទាប់មក ព្រះបាទស្រងស័នគ័មប៉ោ (ប្រសូតិ ព.ស. ១១៦០) ព្រះមហាក្សត្រនៃទីបេ បានរៀបអភិសេកជាមួយរាជបុត្រីនៃប្រទេសនេបាល និង រាជបុត្រីនៃប្រទេសចិន ជាអ្នកគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា។ ព្រះពុទ្ធសាសនាទើបបានផ្សព្វផ្សាយចូលមកកាន់ប្រទេសទីបេ។ ព្រះបាទស្រងស័នគ័មប៉ោ ទ្រង់បានបញ្ជូនរាជទូតនាម ថនមិស័នភោតៈ ទៅសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនា និង ភាសាផ្សេងៗ នៅប្រទេសឥណ្ឌា និង បានរចនាកែប្រៃអក្សរឥណ្ឌា មានសរសេរជាភាសាទីបេ ជាឧបករណ៍ ក្នុងការអារាធនាពុទ្ធធម៌ចូលមកកាន់ប្រទេស ដោយការប្រែគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនាភាសាសំស្រ្កឹតជាភាសាទីបេជាដើម។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងយុគដំបូងនោះ នៅពុំទាន់បានផ្សព្វផ្សាយទំលំទូលាយឡើយ ព្រោះមានប្រឆាំងពីជំនឿ និង លទ្ធិប្រពៃណីដើមរបស់មូលដ្ឋាន។ ក្នុងកាលតមក រជ្ជកាលព្រះមហាក្សត្រព្រះអង្គទី ៥ រាប់ចាប់ពីព្រះបាទស្រងស័នគ័មប៉ោ នោះ (ព.ស.១២៩៨-១៣៤០) ព្រះអង្គទ្រង់បានអារាធនា ព្រះភិក្ខុសានត្រ័កក្សិត នៃមហាវិទ្យានាលន្ទា មកផ្សព្វផ្សាយគោលពុទ្ធធម៌ក្នុងប្រទេសទីបេ តែស្របគ្រានោះកើត គ្រោះធម្មជាតិ និង រោគរបាត ប្រជាជនទាំងឡាយទើបសំឡឹងទៅឃើញថា ជាហេតុចម្លែក ព្រោះនាំមកនូវលទ្ធិខុសឆ្គងចូលប្រៀនប្រដៅ រហូតដល់ព្រះអង្គសានត្រ័ក្សិត ត្រូវនិមន្តត្រឡប់ទៅឥណ្ឌាវិញមួយគ្រាសិន ប៉ុន្តែព្រះអង្គបានកែប្រែហេតុការណ៍នេះ ដោយ ណែនាំឲ្យអារាធនា ព្រះភិក្ខុ បទុមសម្ភវៈ ជាអង្គប្រៀនប្រដៅព្រះពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈ ចូលទៅបំពេញភារកិច្ចដែលត្រូវអធ្យាស្រ័យរបស់ប្រជាជន រហូតដល់ស្ថានការណ៍ស្ងប់រៀបរយ។ ព្រះអង្គសានត្រ័ក្សិត ទើបនិមន្តត្រឡប់ឥណ្ឌាម្តងទៀត តែនោះក៏បានប្រតិបត្តិ សាសនកិច្ចផ្សព្វផ្សាយពុទ្ធធម៌ដែលពិត និង ប្រែគម្ពីររហូតដល់សុគតិនៅក្នុងប្រទេសទីបេនោះឯង។ ចំណែកឯការដែលព្រះអង្គបទុមសម្ភវៈនិមន្តចូលទៅគ្រានោះ ក៏បានជាគំរូអោយព្រះពុទ្ធសាសនាបែបតន្ត្រៈចូលទៅចាក់ឫសមាំ និង រីកចំរើនក្នុងប្រទេសទីបេជារៀងតមក។
ព្រះមហាក្សត្រទីបេអង្គបន្ទាប់ៗ មក ស្ទើរគ្រប់ព្រះអង្គមានព្រះរាជសទ្ធាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រះអង្គខ្លះទ្រង់ជាអ្នកប្រាជ្ញ យល់ដឹងព្រះធម៌យ៉ាងជ្រាលជ្រៅ អក្សរសិល្បិ៍ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានរីកចំរើនច្រើនឡើង ដូចជា មានការចងក្រងវចនានុក្រមភាសាសំស្រ្កឹតទីបេ ច្បាប់ដំបូងក្នុងរជ្ចកាល ព្រះបាទរ៉ាលប៉ាជេន (ព.ស.១៣៥៩-១៣៨១) ជាដើម។ ចំពោះព្រះមហាក្សត្រអង្គក្រោយនេះ ទ្រង់មានព្រះរាជសទ្ធាជាខ្លាំង រហូតដល់ព្រះអង្គទ្រង់សំយ៉ាកព្រះកេសារងជាអាសនៈ ប្រគេនព្រះសង្ឃគង់សំដែងព្រះធម៌ថ្វាយព្រះអង្គ តែបន្ទាប់មកមានហេតុអាក្រក់ត្រូវបានគេលបធ្វើគត់ ហើយព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ ជាបដិបក្ខចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនាឡើងគ្រងរាជ្យ បានបំផ្លាញ់វត្តអារាម កំចាត់ និរទេស ព្រះសង្ឃជាដើម ជាហេតុឲ្យកកើតការខឹងសម្បារយ៉ាងខ្លាំងរហូតដល់ត្រូវធ្វើគត់។ ពេល ព.ស.១៣៨៤ គ្រានោះឯងហើយ ព្រះសង្ឃដែលគេចចេញពីបញ្ហាក៏បានត្រឡប់មកកាន់ ទីបេវិញ គ្រានេះអំណាចរបស់ព្រះសង្ឃក៏ត្រឡប់មករឹងប៉ឹងវិញ គង់វង់ជាងគ្រាណាៗ ទាំងអស់ក្នុងគ្រាមុន។
កាលកន្លងមកដល់ពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី ១៦ ព្រះអតីសៈ ឬទីបង្ករស្រីជញាណ នៃមហាវិទ្យាល័យវិក្រមសីលានៃដែនវិហារតៃ ទទួលអារាធនាចូលទៅផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសទីបេ។ ហេតុការណ៍គ្រានេះ ចាត់ថាជាការនាំព្រះពុទ្ធសាសនាពីប្រទេសឥណ្ឌាមកកាន់ទីបេគ្រាធំបំផុតក្នុងកាលអាវសាន ជាហេតុញ៉ាំងឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនា ប្រតិស្ឋានគង់វង់ ជាសាសនាប្រចាំជាតិរបស់ទីបេ ហើយនិកាយផ្សេងៗ បានបែកខ្ញែកក្រចាយចេញទៅទៀត។ និកាយចាស់ដែលគោរពព្រះអង្គបទុមសម្ភវៈនោះ បន្ទាប់មក មានឈ្មោះថា និកាយមួកក្រហម ចំណែកពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះអតីសៈ ជាបែបយោគាចារ ដែលផ្សំផ្គុំពាក្យប្រៀនប្រដៅទាំងនិកាយថេរវាទ និង មហាយានបញ្ចូលគ្នា។ បង្គាប់ព្រះសង្ឃឲ្យប្រព្រឹត្តិព្រហ្មចារីយធម៌ និង មិនលះបង់អបិយជំនឿផ្សេងៗ។ បន្ទាប់មកមានអ្នកបដិវត្តន៍ដ៏ធំដុំរបស់ទីបេ នាម តះសងខះប៉ះ (កើត ព.ស.១៩០១) អាស្រ័យ ពាក្យប្រៀនប្រដៅនេះ បង្កើតនិកាយកេលុកប៉ះ ឬនិកាយមួកលឿង ឡើង និង បានចម្រាញ់ព្រះពុទ្ធសាសនាឲ្យបានហ្មតចត់ពីពិធីផ្សេងៗ។ ចំណែកឯអក្សរសិល្បិ៍ ក៏មានការរួបរួមសមទិ្ធផលខាងផ្នែកប្រែគម្ពីរជាភាសាទីបេ។ នៅពុទ្ធសតវត្សរ៍ ១៩ ដោយចាត់បែងទាំងនោះចេញជាពីរពួកគឺ ពួកពុទ្ធវចនៈ មានសមិទ្ធិផលប្រែ ១០០ក្បាល និង ពួកអត្ថវណ្ណនា មានសមទ្ធិផលប្រែ ២២៥ក្បាល ។ គម្ពីរទាំងអស់នេះបានទុកនៅបន្សល់ដល់ បច្ចុប្បន្ននេះ ហៅថា ព្រះត្រៃបិដក ឬ គម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនាច្បាប់ទីបេ។
ព្រះសង្ឃនិកាយកេលុកប៉ះនោះ បានទទួលការគោរពពីអ្នកគ្រប់គ្រងម៉ុងហ្គោលី ថាជាអ្នកដឹកនាំផ្លូវចិត្ត (ស្មារតី) និង តមកប្រកាន់ថាជាអ្នកដឹកនាំប្រទេសជាតិទៀតផង។ គ្រាសំខាន់ក៏គឺ ក្នុងរជ្ជកាលក្សត្រម៉ុងហ្គោលី ព្រះនាមអ័លត័នខាន់, ព្រះអង្គទ្រង់ បានជួបប្រមុខសង្ឃអង្គទី៣ នៃនិកាយនេះ នាមសតន័មយ៉ាសោ (ព.ស.២០៨៩-២១៣០)។ ព្រះមហាក្សត្រអ័លត័នខាន់មានជំនឿថា ព្រះអង្គប្រមុខសង្ឃអង្គនេះ ជាគ្រូរបស់ ព្រះអង្គក្នុងអឌិតជាតិ ពេលដែលអង្គសោយជាតិជាកុលៃខាន់ ទើបហៅព្រះអង្គយ៉ាសោ ថា ទះលេ (ត្រូវត្រង់ពាក្យដែលប្រើហៅព្រះនាមរបស់ទីបេឥឡូវនេះថា ទះលៃ ឬ Dalai ប្រែជាភាសាថៃត្រូវនឹងសំនឿងដើម គឺប្រែថា ទះលេនោះឯង) ចាប់ពីពេលនោះមកក៏ហៅប្រមុខសង្ឃថា ដាលៃឡាមះ ទាំងអស់។
ដាលៃឡាមះអង្គទី៥ (ព.ស.២២២៣) បានទទួលអំណាចពីមេដឹកនាំម៉ុងហ្គោលី ឲ្យគ្រប់គ្រងទីបេទាំងស្រុង។ ព្រះពុទ្ធសាសនា និង វប្បធម៌បានរុងរឿរីកចំរើនបន្តមកជាលំដាប់ រហូតដល់សម័យ ដាលៃឡាមៈអង្គទី៧ (ព.ស.២៣៥១-២៤០១) ក៏ចាប់ផ្តើមមានអ្នកបួសសាសនាគ្រឹស្តចារិកចូលទៅ ចំណែកឯសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រទេសឥណ្ឌាក៏បានសាបរលាបទៅ ព្រោះឈានដល់យុគដែលឥណ្ឌាត្រូវបានគ្រង់គ្រងពីបរទេស ហើយគណៈសង្ឃដើមនៅឥណ្ឌាអន់ថយទៅៗ។ ទីបេទើបឈានចូលទៅដល់យុគនៃបិទទ្វារនៅឯកា ហើយក៏មានការជ្រៀតជ្រែកពីបរទេស ជួបប្រទះភាពជ្រួលច្របល់ និង វិបល្លាសផ្សេងៗ។ តាមហេតុការណ៍ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តពិភពលោកបច្ចុប្បន្ន រហូតដល់ចិនដីគោកចូលមកគ្រប់គ្រងនៃ ព.ស.២៤៩៤ ខណៈនេះដាលៃឡាមៈប្រមុខសង្ឃនៃប្រទេសទីបេបច្ចុប្បន្ន អង្គទី ១៤ទ្រង់ព្រះកាយគង់នៅប្រទេសឥណ្ឌា។ ព្រះអង្គទ្រង់និមន្តភៀសព្រះកាយចេញពីទីបេ ក្នុង ព.ស. ២៥០២ ជាដើមមក។