ព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ដ្រនៃកម្ពុជា
ដោយកែវ ឈុន
****************************************
ព្រិត្ដិការណ៍ ឆ្នាំ១៨៣៥ -១៨៩៤
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី24.មេសា 2021.ម៉ោង 12:46
ការចូលទិវង្គតរបស់ស្ដេច អង្គ ចន្ទ នៅឆ្នាំ ១៨៣៥ បានធ្វើអោយប្រទេសកម្ពុជាឈានចូលក្នុងសម័យដ៏អាប់អួរមួយក្រោមនឹមរបស់យួន និង សៀម។ ជំលោះផ្ទៃក្នុងរវាងរាជវង្សបានផ្ដល់ឱកាស អោយពួកឈ្លានពានជិតខាងទាំងពីរធ្វើការលុកលុយប្រទេសកម្ពុជាច្រើនលើកច្រើនសារ។ ប្រទេសកម្ពុជាបានក្លាយជាសមរភូមិរបស់ យួនសៀម។ បន្ទាប់ពីមានការបះបោរមួយ ដែលបានបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រងរបស់យួនលើខ្មែរ ដែលមានរយកាល ១០ឆ្នាំនោះ និង បន្ទាប់ពីមានការបះទង្គិចគ្នាផ្នែកយោធាជាច្រើនលើកច្រើនសារ ដែលធ្វើអោយប្រទេសជាតិ ក្លាយជាវាលភ្លើង និង ឈាមនៅឆ្នាំ ១៨៤៦ ស្ដេចអង្គឌួង ដែលជាស្ដេចមួយអង្គមានបំនងយ៉ាងខ្លាំង នឹងនាំសន្ដិភាពមកអោយប្រទេសកម្ពុជាវិញ ហើយដែលត្រូវជាប្អូនបង្កើតរបស់ស្ដេចអង្គ ចន្ទ នោះ ត្រូវពួកសៀម និង យួន បង្ខំអោយទទួលស្គាល់អធិរាជភាពនៃប្រទេសវាទាំងពីរមកលើប្រទេសខ្មែរ សន្ធិសញ្ញាមួយបានធ្វើឡើង ដើម្បីផ្ដល់សិទ្ធិអោយទៅយួនកាន់កាប់ដីកម្ពុជាក្រោមទាំងស្រុង។ ដែលតាមលំដាប់រវាងឆ្នាំ១៦២០ - ១៨៣៤ ក្លាយជា កូសាំងស៊ីន។ ដើម្បីជាភស្ដុតាងនៃការទទួលស្គាល់នេះ ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបង់សួយសារអាករទៅអោយក្រុងវេ (ស្រុកយួន) និង ក្រុងបាងកក (ស្រុកសៀម) ហើយពួកវាបានចាប់ នរោត្ដម និង ស៊ីវុថា ដែលជាកូនរបស់ស្ដេច អង្គឌួង ធ្វើជាចំនាប់ខ្មាំង។
១៨៤៨ ថ្ងៃទី៧ ខែមិនា ពិធីអភិសេកស្ដេច អង្គឌួង ដើម្បីបង្កើតឡើងវិញ នូវរាជវង្សខ្មែរបច្ចុប្បន្ននេះ។ គួររំលឹកដែរថា កាលពីឆ្នាំ ១៨៤៣ស្ដេចអង្គនេះ ត្រូវបានអភិសេកម្ដងរូចមកហើយនៅបាងកកក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សៀម។
១៨៥៣ ថ្ងៃទី ១៤ ខែមិថុនា ស្ដេចអង្គឌួង បានផ្ញើលិខិតមួយច្បាប់ទៅអោយ ណាប៉ូឡេអុងទី៣ ជាអធិរាជនៃប្រទេសបារាំងដើម្បីអោយមកជួយស្រុកខ្មែរ។ ប្រទេសបារាំងបានរៀបចំដន្ដើមយកកូសាំងស៊ីន និង អាណាម។
១៨៥៦ ពីថ្ងៃទី៥ ដល់ ថ្ងៃទី២៥ ខែតុលា បរាជ័យនៃបេសកម្ម ម៉ុងតេញី អ្នកការទូតបារាំង ទទួលខុសត្រូវលើការចុះសទ្ធិសញ្ញាមិត្ដភាព ជាមួយប្រទេសកម្ពុជា គឺបណ្ដាលមកពីគាត់ធ្វើអោយធ្លាយការសំងាត់ ដឹងដល់ស្ដេចសៀម។
១៨៥៨ ថ្ងៃទី១៧ ខែសីហា ទ័ពពិសេសបារាំងមួយក្រុមបានឡើងគោកនៅទូរ៉ាន(យួន)
១៨៥៩ ថ្ងៃទី១៧ ខែកុម្ភ ការវាយកាន់កាប់បន្ទាយសៃហ្គង។ ស្ដេចអង្គឌួង បញ្ជូនកងទ័ពខ្មែរទៅកូសាំងស៊ីន។
១៨៦០ ថ្ងៃទី ១៩ ខែតុលា ស្ដេចអង្គឌួង សោយទិវង្គត។ កងទ័ពខ្មែរដកចេញពីកូសាំងស៊ីន។
១៨៦១ ថ្ងៃទី ៥ ខែមិថុនា ការមកដល់នៃនាវាចំបាំងបារាំងចំនួន ៥៥គ្រឿងនៅបាងសមុទ្រសៃហ្គង។
១៨៦២ ថ្ងៃទី៥ ខែមិថុនា សទ្ធិសញ្ញាក្រុងសៃហ្គង ប្រទេសបារាំងយកខេត្ដទាំងបីនៅកូសាំងស៊ីនធ្វើជាកម្មសិទ្ធខ្លួន។ មានសិទ្ធិធ្វើពាណិជ្ជកម្មដោយសេរីនៅលើទន្លេមេគង្គ និង កោះពូឡូកុងដ័រ (កោះត្រលាច) ដែលក្រោយ មកក្លាយជាគុកកម្មមួយក្នុងចំនោមគុកកម្មជាច្រើនទៀតនៃចក្រភពអណានិគមនិយមបារាំង។ ថ្ងៃទី ១៦ ខែតុលា ដំណើរសម្ពោធន៍ផ្លូវនាវាចរអិណ្ឌូចិន គឺ ម៉ាសីសៃហ្គង។
១៨៦៣ ខែ មេសា : អនុនាវីអែក អ៊ែណេស ល្វីមារី ដឺហ្គុងហ្សាគ ឌូដាដ ដឺឡាហ្រ្គេរ vaisseau Ernest Louis Marie de Gonzague Doudart de Lagrée ជាតំណាងអោយប្រទេសបារាំង អមស្ដេចខ្មែរ។ ថ្ងៃទី ១១ ខែសីហា ស្ដេចនរោត្ដម ឡាយព្រះហស្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញា ដោយប្រគល់អោយបារាំងប្រែក្លាយអធិរាជភាពរបស់ យួនលើប្រទេសកម្ពុជា (ដែលយួនស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំងហើយនោះ) ឌូដាដដឺឡាហ្រ្គេ Doudartde La- grée ក្លាយជាអ្នកតំណាងអាណាព្យាបាលទីមួយនៅប្រទេសកម្ពុជា។ ថ្ងៃទី ១ ខែធ្នូ ស្ដេច នរោត្ដម ប្រកាសទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់ក្រុងបាងកក និង ទទួលស្គាល់ខេត្ដខ្មែរដែលសៀមបានឈ្លានពានយកដូចជា បាត់ដំបង ស៊ីសុផុន សៀមរាបម្លូព្រៃ ទន្លេស្ដៅ កំពុងស្វាយ និង ពោធិសាត់។
១៨៦៤ ថ្ងៃទី ៣ ខែមិថុនាការឡើងគ្រងរាជរបស់ស្ដេច នរោត្ដមទី១ ក្រោមអធិបតេយ្យភាពនៃ អធិរាជប្រទេសបារាំង និង ស្ដេចសៀម។ កុបកម្មអ្នកជាតិនិយមប្រឆាំងបារាំង ដឹកនាំដោយអាចារ្យស្វា (ព្រឹត្ដិការណ៍នេះមានរហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៦៦)។
១៨៦៥ កុបកម្មអ្នកជាតិនិយមប្រឆាំងបារាំង ដឹកនាំដោយពោកំបោ (ព្រឹត្ដិការនេះមានរហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៦៧)។ ខែធ្នូស្ដេច និង ប្រជារាស្រ្ដចំនួន ១០ ០០០ នាក់ចាកចេញពីក្រុងអុដុង្គ មករស់នៅភ្នំពេញ ជាទីក្រុងថ្មី។
១៨៦៦ ការចាប់ផ្ដើមសាងសង់រាជវាំងនៅភ្នំពេញ។ ខែកក្កដា អនុនាវីអែក អេឌូអាដ ប៉ូតិយេ Edouard Pottier ជាអ្នកតំណាងប្រទេសបារាំងនៅស្រុកខ្មែរ។
១៨៦៧ ថ្ងៃទី ១៥ សីហា សិទ្ធិសញ្ញាបារាំង សៀម ប្រទេសសៀមសុខចិត្ដប្រគល់អធិបតេយ្យភាពអោយប្រទេសកម្ពុជា ប៉ុន្ដែនៅរក្សាទុកខេត្ដដែលសៀមបានឈ្លានពានយកដដែល។ នេះជាការបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រងរបស់យួន និង សៀមមកលើប្រទសេខ្មែរ។
១៨៦៨ ថ្ងៃទី២០ ខែកុម្ភៈ អនុនាវីអែក ហ្សងម៉ូរា Jean Moura ជាអ្នកតំណាងប្រទេសបារាំងប្រចាំប្រទេសខ្មែរ។
១៨៧០ ថ្ងៃទី១០ ខែមិនា អនុនាវីអែក អេឌូអាដប៉ូទិយេ Edouard Pottier ជាអ្នកតំណាងប្រទេសបារាំងប្រចាំនៅស្រុកខ្មែរ។ ថ្ងៃទី១១ ខែ វិច្ឆិកា អនុនាវីអែក ហ្សុល ម៉ាសែលប្រូសាដ ដឺ កូប៉ីញី Jules Marcel Brossard de Corbigny ជាអ្នកតំណាងស្ដីទីរបស់ប្រទេសបារាំងប្រចាំនៅស្រុកខ្មែរ។
១៨៧១ ថ្ងៃទី១ ខែមករា អនុនាវីអែក ហ្សងម៉ូរា ចូលមកជាអ្នកតំណាងប្រទេសបារាំងប្រចាំនៅស្រុកខ្មែរជាលើកទីពីរ។
១៨៧៥ ថ្ងៃទី២៧ ខែធ្នូ កំនើត ស្ដេចស៊ីសុវត្ដ មុនិវង្ស។
១៨៧៦ ថ្ងៃទី ១៨ ខែមេសា ដល់ ថ្ងៃទី៩ ខែវិច្ឆិកា អធិការកិច្ចការអន្ដោគ្រាមជាអ្នកតំណាងស្ដីទី នៃប្រទេសបារាំងនៅស្រុកខ្មែរ ក្នុងពេលអវត្ដមាន ហ្សងមូរ៉ា។ កុបកម្មអ្នកជាតិនិយមប្រឆាំងបារាំងដឹកនាំដោយទ្រង់ស៊ី វុត្ថា រហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៧៧។
១៨៧៧ ថ្ងៃទី១៥ ខែមករា សេចក្ដីសំរេចអោយលុបចោលទាសភាពជាបណ្ដើរៗ និង ប្រែក្លាយក្រុមប្រឹក្សាមហាមន្រ្ដីអោយទៅជាក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋមន្រ្ដី។
១៨៧៩ ថ្ងៃទី ៦ ខែមករា អេចែន ហ្រ្វង់ស័រ អយម៉ឺនិយេ Etienne François Aymonier អភិបាលកិច្ចការអន្ដោគ្រាមជាអ្នកតំណាងស្ដីទី នៃប្រទេសបារាំងប្រចាំនៅស្រុកខ្មែរ។
១៨៨១ ថ្ងៃទី ១០ ខែ ឧសភា Paul Julien Auguste Fourès,ប៉ូល ហ្សុលីយាង អូហ្គុសត ហ្វុររែស អភិបាលកិច្ចការអន្ដោគ្រាមជាអ្នកតំណាងស្ដីទី នៃប្រទេសបារាំងប្រចាំនៅស្រុកខ្មែរ។
១៨៨៤ ថ្ងៃ ទី ១៧ ដល់ថ្ងៃទី ២៤ អនុសញ្ញាចេញដោយប្រទេសបារាំងថា ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរត្រូវតែទទួលយកការកែទំរង់រដ្ឋបាលតុលាការ ហិរញ្ញវត្ថុ និងពាណិជ្ជកម្មកិច្ចការរដ្ឋទាំងអស់ត្រូវតែស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតពិនត្យពីប្រទេសបារាំង អ្នកតំណាងនៃប្រទេសបារាំងមានងារជារេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាល។
១៨៨៤ ការបះបោរបស់អ្នកជាតិនិយមដឹកនាំដោយ ស៊ីវុត្ថា (ដល់ឆ្នាំ១៨៨៧)។ ការកែទំរង់នៃឆ្នាំ១៨៨៤ ត្រូវបានប្រឆាំងដោយពួកអាជ្ញាធរនៅតាមខេត្ដ ដែលចង់ការពារអុត្ដមភាពរបស់ពួកគេ និង សិទ្ធិប្រមូលពន្ធ និង ការរក្សាទុកទាសករ ថ្ងៃទី១ ខែវិច្ឆិកា ហ្វួរែស Fourès អនុវត្ដអំណាចនៃអនុសញ្ញាខែមិថុនាសំរាប់រេស៊ីដង់ ហ្សេនេរ៉ាល។
១៨៨៥ ថ្ងៃទី១២ ខែសីហា ហ្សុល វីកទ័រ រីណូ Jules Victor Renaud រេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាលស្ដីទី។ ថ្ងៃទី១៦ ខែតុលាព្យែបាដង់ រេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាល។
១៨៨៦ ថ្ងៃទី១២ ខែមិនា កំនើត នរោត្ដមសុរាម្រិត។ ថ្ងៃទី១៧ ខែឧសភា ហ្សកហ្សុល ប៉ីកេ រេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាល (តែងតាំងនៅទី១៣ខែមិនា)។
១៨៨៧ ថ្ងៃទី១៧ ខែតុលា : ក្រិតទាក់ទងទៅ នឹង ការរៀបចំអិណ្ឌូចិន ដោយដាក់រេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាលប្រចាំស្រុកខ្មែរអោយស្ថិតក្រោមអាជ្ញាធរអគ្គទេសាភិបាលអិណ្ឌូចិន។ ថ្ងៃទី៤ ខែវិច្ឆិកា ល្វីអឺហែ្សនប៉ាឡាស ដឺសាំប៉ូ Louis Eugène Palastre de Champeaux,អភិបាលកិច្ចការអន្ដោគ្រាមជារេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាល់ស្ដីទី។ ថ្ងៃទី១០ ខែ មិនា អូស៊ីនី Orsini,ជារេស៊ីដង់ហ្សេនេរ៉ាលស្ដីទី។ ថ្ងៃទី៩ ខែឧសភា ក្រិត្យសំរាប់ការរៀបចំឡើងវិញ និង ការសំរួលនាទីរបស់បុគ្គលិកជាន់ខ្ពស់ប្រចាំអិណ្ឌូចិនដោយតែងតាំងអោយមានងាជារេស៊ីដង់ ស៊ុប៉េរីយឺមួយសំរាប់អាណាព្យាបាលនៅស្រុកខ្មែរ។ ថ្ងៃទី១៦ ខែឧសភា អាល់ប៊ែល្វី អុយ ដឺវែណិវីស Albert Louis Huyn de Verne- ville,ជារេស៊ីដង់ស៊ុប៉េរីយឺ។
១៨៩៤ ថ្ងៃ ទី២៤ ខែមករា ហ្វេលីកឡេអុងម៉ាកង់ Félix Léonce Marquant, ជារេស៊ីដង់ស៊ុប៉េរីយឺស្ដីទី។ ថ្ងៃទី៤ សីហា អាលប៊ែល្វី អុយ ដឺវែណិវីល Albert Louis Huyn de Verneville, ជារេស៊ីដង់ស៊ុប៉េរីយឺជាលើកទីពីរ។ ថ្ងៃទី១០ មករា តាមរយៈការប្រើកំលាំងទ័ព រេស៊ីដង់ស៊ុប៉េរីយឺបារាំងប្រកាសថា ស្ដេចមានអាពាធមិនអាចដឹកនាំប្រទេសបាន និង អោយក្រុមប្រឹក្សាមហាមន្រ្ដីធ្វើការអនុម័ត នូវ សេចក្ដីសំរេចមួយតាមដំនើរការនេះ។ ព្រះមហាក្សត្រស្ថិតជាបុគ្គលមិនអាចរំលោភបាននិង គង់នៅជាទីសក្ការៈ។ ថ្ងៃទី១៤ ខែអុសភា អង់ទន់អេតិចែន អាឡេច ហ្សងដ្រឌុយកូស Antoine Etienne Alexandre Ducos ជារេស៊ីដងស៊ុប៉េរីយឺ។ ថ្ងៃទី១១ ខែកក្កដា រាជបញ្ជា កំនត់អំនាចរបស់ក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋមន្រ្ដីតាមបែបបច្ចឹមប្រទេស។ ក្រសួងចំនួន ៥ត្រូវបានបង្កើត។ ទាសភាពត្រូវបំបាត់ចោលទាំងស្រុង។ អំនាចរាជាត្រូវថយចុះតាមរយៈរេស៊ីដង់ ស៊ុប៉េរីយឺបារាំង ដែលគេជាប្រមុខនៃរដ្ឋាភិបាលខ្មែរ។ លេខាធិការទី១ នៃក្រុមប្រឹក្សាមហាមន្រ្ដីឈ្មោះជួន គាត់បានសន្យាការគាំទ្រយ៉ាងខ្លាំងចំពោះការវិវត្ដន៍នេះ។ គាត់ជាអ្នកមុនគេនៃសន្ដិវង្សមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ខ្មែរ ហើយដែលសាច់ញាតិក្រោយៗ របស់គាត់ទាំងអស់ក្នុងបណ្ដាឆ្នាំ ៧០ចូលជាពួកខ្មែរក្រហម។