ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសលាវ
ថ្ងៃអទិត្យ ទី15.កញ្ញា 2019.ម៉ោង 7:53
ជនជាតិលាវមានប្រវត្តិមកតាំងពីដើមទាក់ទង នឹង ជាតិវង្ស ហើយការភៀសខ្លួនពីទីលំនៅជាដើម រហូតបានតាំងទីកន្លែងនៅក្នុងដែនដីបច្ចុប្បន្ន ដូចជាជនជាតិថៃ មានរឿងរ៉ាវដែលគួរឲ្យដឹងសង្ខេបថា ប្រមាណ ព.ស.១១៩៤ ជនជាតិមួយក្រុមធំ បានហៅខ្លួនឯងថាថៃ ពួកភូមាហៅថា ឆានពួកចិនហៅថា អាយលាវ ឬ ងាយលាវ បានភៀសពីអាណាចក្រ អាយលាវចុះមកភាគខាងត្បូង តាំងអាណាចក្រថ្មីហៅថាណានចៅ តមកស្តេចថៃ ណានចៅឈ្មោះខុនបរម (ខុនលុង ឬ ខុនហ្លួង) បានមកគ្រប់គ្រងដែនដីភាគខាងត្បូងទៀត ហើយនិង បានពង្រីកអាណាខេត្តឲ្យទូលាយថែមទៀត ខុនបរម មានព្រះឱរស ៧អង្គ ហើយបានឲ្យឱរសទាំង ៧អង្គនោះ ទៅសាងនគរផ្សេងៗមាននគរយោនក នគរល្វោ នគរពួនជាដើម ឱរសទីមួយឈ្មោះខុនល ច្បាំងបាននគរជ្វា (បានដល់ក្រុងជៅ តមកហៅថាជៀងថង ឬ លានឆាង) និង នៅទីបំផុតក្លាយទៅជាហ្លួងព្រះបាង រវាងប្រមាណ ព.ស.១២៩០ ព្រះបាទនគរជ្វា បានបន្តរាជវង្សមកតាមលំដាប់ ពេលអាណាចក្រខ្មែររុងរឿងមានអំណាចឡើង នគរជ្វាក៏ធ្លាក់ក្រោមអំណាចខែ្មរ ដូចជាជនជាតិថៃ ពួកដទៃទៀត ដែលនៅជិតគ្នា លុះដល់ ព.ស.១៧៩៦ អាណាចក្រណានចៅ បានបាត់បង់ឆ្ពោះកុបលៃខាន ជនជាតិថៃក៏បានបែកក្រចាយមកតាមផ្លូវខាងត្បូងថែមចំនួនច្រើនទៀត។
ក.យុគកតាំង និង រីកចំរើនគង់វង់
ព្រះបាទនគរជ្វាអង្គ ទី២២ (ខ្លះថាទី៣៥) ព្រះនាមថា ពញ្ញាសុវណ្ណគាំផង ឡើងគ្រងរាជ្យនៅ ព.ស.១៨៥៩ ទ្រង់មានឱរសនាមថាព្រះបាទផីហ្វា ហើយស្តេចអង្គនេះ មានឱរសព្រះអង្គ ទី១ ឈ្មោះ អង្គម្ចាស់ង៉ុម ពេលនោះមានហេតុភេទអ្វីណាមួយ ធ្វើឲ្យអង្គម្ចាស់ង៉ុម ព្រាត់ចេញពីប្រទេសជាតិមាតុភូមិទៅ ជ្រោកអាស្រ័យជាមួយអាណាចក្រខ្មែរតាំងតែនៅយុវវ័យ ពេលនោះព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទ បានរីកចម្រើនរុងរឿង ជាសាសនាគោលជំហរ រឹងប៉ឹងនៅប្រទេសខ្មែរហើយ អង្គម្ចាស់ង៉ុម នៅអាស្រ័យជាមួយព្រះភិក្ខុមួយអង្គ ព្រះនាមព្រះមហាបាសមន្តថេរៈ ព្រះចៅអធិការវត្ត មួយកន្លែង ពេលចំរើនវ័យឡើង ព្រះថេរបាននាំទៅផ្ញើជាក្មេងបំរើក្នុងរាជសំណាក់របស់ក្សត្រខ្មែរ (អ្នកប្រាជ្ញបានសន្និដ្ឋានថា គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័នបរមេស្វរៈ) អង្គម្ចាស់ង៉ុមទទួលរាជការជាទីប្រោសប្រាណរបស់ព្រះចៅផែនដី រហូតទ្រង់លើកព្រះរាជធីតានាមថា កែវកេងយា ឬកែវយតហ្វា (ហៅថា រាជបុត្រីគាំហ្យាត ឬហៅផ្សេងទៀតក៏មាន) ឲ្យជាព្រះជាយា។
សម័យនោះ អាណាចក្រខ្មែរ កំពុងតែទាន់ខ្សោយចុះ ហើយក្នុង ព.ស.១៨៩៣ ព្រះបាទរាមាធិបតីទីមួយ នៃរាជវង្សអ៊ូទង បានតាំងអាណាចក្រថៃឡើង នៅក្រុងស្រីអយុធ្យា ហើយចាប់ផ្តើមពង្រីកអំណាច ចេញទៅថែមទៀត ក្សត្រខ្លាចក្រែងការរុករានរបស់ថៃអយុធ្យា ទើបទ្រង់ឲ្យព្រះបាទហ្វាង៉ុម គ្រប់គ្រងនគរលានឆាង ដើម្បីជាកំលាំងការពារថៃស្រីអយុធ្យាតទៅ ព្រះបាទហ្វាង៉ុម ឡើងគ្រងរាជ្យក្នុង ព.ស.១៨៩៦ (ក្រោយពីអាណាចក្រថៃ ស្រីអយុធ្យាតាំងឡើងបាន ៣ ឆ្នាំ) ទ្រង់ជាវីរក្សត្រ អាចរួបរួមខេត្តផ្សេងៗ ក្នុងទីទំនាបទន្លេមេគង្គភាគខាងលើរួមចូលតែមួយ មានអាណាខេត្តភាគខាងជើង ទល់នឹង រហូត ១២អណាចក្រ។ ភាគខាងត្បួងទល់នឹង អាណាចក្រខ្មែរ ភាគខាងលិចទល់នឹង អាណាចក្រឆៀងម៉ាយ សុខោទ័យ និង ស្រីអយុធ្យា ភាគខាងកើតទល់ និង អាណាមនឹងចម្ប៉ា អាចហៅថាជាក្សត្រដំបូងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃអាណាចក្រលានឆាង (មុននេះមានតែនិទាន) និង តមកក្រុងលានឆាង ឬក្រុងធំរបស់អាណាចក្រលានឆាង ក៏មានឈ្មោះជាផ្លូវរាជការថា “ក្រុងស្រីសត្នាគុនហុតលានឆាងចូលគ្នា”។
ក្នុងផ្នែកសាសនា សូម្បីតែជាតិលានឆាងបានកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាបែបមហាយាន ឆ្លងតាមរយៈចិនមក តាំងតែពេលនៅក្នុងអាណាចក្រអាយលាវ ដូចជនជាតិថៃជំពួកដទៃទៀត។ ក្នុងសម័យខុនហ្លួងម៉ៅ (លីមៅឬលីវមៅ) រយពេលប្រមាណ ព.ស.៦២០ ហើយយ៉ាងណាក៏ដោយ ពេលដល់សម័យអាណាចក្រលានឆាងនេះ សេចក្តីជំនឿនោះ បានលិចចុះដល់សាបបាត-ទៅហើយ ទើបប្រាកដថា ប្រជារាស្ត្រទូទៅគោរព ខ្មោច ព្រាយ បិសាច អារក្ស អ្នកតា ដែលជាជំនឿដើម តាំងតែសម័យបូរាណ ធ្វើឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនា ត្រូវប្រតិស្ឋានសាជាថ្មី ហើយនៅក្នុងគ្រានេះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទ ដែលនាំចូលមកពីអាណាចក្រខ្មែរ។
រឿងនាំព្រះពុទ្ធសាសនាចូលមកកាន់អាណាចក្រលានឆាង មានភស្តុតាងផ្សេងគ្នា ពីរយ៉ាងគឺ មួយផ្នែកថា ព្រះនាងកវកេនយា មហេសី នៃព្រះបាទហ្វាង៉ុម ទ្រង់ជាព្រះពុទ្ធសាសនិកជន តឹងរឹងបំផុត ពេលដែលព្រះនាងទ្រង់ឃើញចៅហ្វាយនាយ ហើយនឹង ប្រជារាស្រ្ត អ្នកស្រុកលានឆាង គោរព ខ្មោច ព្រាយ នាំគ្នាសម្លាប់ ដំរី សេះ គោក្របី ដើម្បីធ្វើពលីកម្ម ទ្រង់តក់ស្លុតព្រះទ័យ ទើបទូលព្រះស្វាមី នាំព្រះពុទ្ធសាសនាពីកម្ពុជាមកប្រតិស្ឋាន។ ព្រះបាទហ្វាង៉ុមទ្រង់បានបញ្ជូនទូត ទៅក្រាបទូលពីគោលបំណងចំពោះកម្ពុជា, ស្តេចខ្មែរ ទ្រង់បញ្ជូនគណភិក្ខុសង្ឃ មានព្រះមហាបាសមន្តថេរ ដែលជាគ្រូរបស់ព្រះបាទហ្វាង៉ុម និង ព្រះមហាទេពលង្កា ជាប្រធាន ព្រមទាំងអ្នកប្រាជ្ញខាងជាង និង បរិវារជាច្រើន នាំព្រះពុទ្ធរូបទម្រង់ (style) ហាមញាតិ ឈ្មោះ “ព្រះបាង” និង ព្រះត្រៃបិដកព្រមជាមួយ និង សាសនវត្ថុដទៃទៀត ព្រះរាជទានចំពោះព្រះបាទហ្វាង៉ុម។
ចំណែកភស្តុតាងមួយទៀតថា ពេលព្រះបាទហ្វាង៉ុមគ្រងរាជ្យមិនយូរប៉ុន្មាន ព្រះអង្គក៏ទ្រង់មានព្រះទ័យឃោរឃៅ ព្រឹត្តិការណ៍នោះបានជ្រាបដល់ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាព្រះស្សុរ “ជីតា” ទើបមានព្រះរាជបញ្ជាឲ្យព្រះបាទហ្វាង៉ុមទៅគល់ និង ទ្រង់រាជទានឱវាទឲ្យគ្រប់គ្រងប្រជានិករតាមគោលធម៌នៃព្រះពុទ្ធសាសនា ឲ្យសមាទានសីល ៥ ហើយព្រះអង្គទ្រង់ត្រឡប់មកលានឆាង ព្រមជាមួយព្រះភិក្ខុសង្ឃដែលបានចូលមកខាងដើម។
សម្រាប់ព្រះបាងនោះ ជាព្រះពុទ្ធរូបដែលក្សត្រលង្កា បានបញ្ជូនមកថ្វាយចំពោះស្តេចផែនដីខ្មែរ ពេលស្តេចផែនដីខ្មែរ ព្រះរាជទានទៅឲ្យព្រះបាទហ្វាង៉ុមវិញ ហើយបាននាំទៅរក្សាទុកនៅទីក្រុងវៀងគាំ មុនពេលដល់ ព.ស.២០៤៥ ទើបអារធនា មកទុកនៅនគរឆៀងថង គឺ នគរជ្វាឬ លានឆាង ហើយតមកនគរឆៀងថង ឬ លានឆាង ក៏ផ្លាស់ហៅតាមឈ្មោះព្រះបាង ថាក្រុងហ្លួងព្រះបាង ជួនកាលហៅអាណាចក្រទាំងអស់ថា អាណាចក្រហ្លួងព្រះបាង។ តាមន័យនេះ ស្តែងឲ្យឃើញថា ការស្ថាបនាអាណាចក្រលាវ ដំណើរការព្រមជាមួយការប្រតិស្ឋាន ព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទ ដោយមានព្រះបាងជាមជ្ឈមណ្ឌល ដែលរួបរួមចិត្តគំនិតរបស់ជាតិ និង ជាសញ្ញលក្ខណ៍របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា និង ជាសម្បត្តិសក្តិសិទ្ធរបស់ប្រទេសជាតិ។
រជ្ជកាលព្រះបាទហ្វាង៉ុមពោរពេញដោយសឹកសង្គ្រាម ធ្វើឲ្យប្រជារាស្រ្តលាវដែលជាអ្នកមាននិស្ស័យ ស្រឡាញ់សន្តិភាព ត្រឡប់ជាធុញទ្រាន់ចិត្ត នៅទីបំផុត ព.ស.១៩១៦ អាមាត្យទាំងអស់ក៏ព្រមព្រៀងគ្នាបណេ្តញព្រះអង្គចេញពីរាជបល្លង្ក ហើយក៏អភិសេកព្រះរាជឱរសព្រះជន្មាយុ ១៧ វស្សា ឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្តិ ទ្រង់ព្រះនាមតាមចំនួនប្រុសជំទង់ ដែលបានត្រួតក្នុង ព.ស.១៩១៩ ដែលមាន ៣០០,០០០ នាក់ថា “ពញ្ញាសាមសែនថៃ” ទ្រង់រៀបអភិសេកជាមួយរាជបុត្រីថៃ នៃក្រុងស្រីអយុធ្យា និង ទ្រង់រៀបចំប្រទេសជាតិតាមបែបផែន ដែលទ្រង់បានទទួលពីប្រទេសថៃជាច្រើន។
ចំណែកព្រះពុទ្ធសាសនា ទ្រង់សាងវត្ត និង សាលារៀន ព្រះបរិយត្តិធម៌ផ្នែកខាងជំនាញ លានឆាងក៏បានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌល ពាណិជ្ជកម្មដ៏សំខាន់មួយកន្លែង ទ្រង់រក្សាមេត្រីជាមួយថៃ និង វៀតណាមយ៉ាងជិតស្និទ្ធ រជ្ជកាលនេះមានឈ្មោះថា ជាសម័យនៃការរៀបចំប្រទេសជាតិឲ្យមានរបៀប និង ការសាងនូវបែបផែនរឹងមាំ ក្រោយពីរជ្ជកាលនេះ និង អាណាចក្រលានឆាងបានទទួលនូវភាពស្ងប់សុខ អស់រយៈពេលយូរអង្វែង មានការក្តៅក្រហាយពីការរុករានពីវៀតណាមប្រទេសជិតខាងចូលមកជ្រៀតជ្រែកខ្លះ ប៉ុន្តែបន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណោះ និង កន្លងផុតទៅក្នុងរយពេលដ៏ខ្លី។
កាលកន្លងមកដល់រជ្ជកាលពោធិសាលរាជ (ព.ស.២០៦៣-២០៩០) ក្សត្រអង្គនេះទ្រង់ជាពុទ្ធសាសនិកជនដ៏តឹងរឹង បានព្យាយាមទាក់ទាញប្រជាជន ឲ្យឈប់គោរពខ្មោចព្រាយ អារក្សអ្នកតា មន្តអាគម ដើម្បីស្ថាបនាព្រះពុទ្ធសាសនាឲ្យបរិសុទ្ធ ទើបទ្រង់ ឲ្យរុះរើខ្ទមអ្នកតា ខ្ទមខ្មោចព្រាយ ក្នុងក្រុងឲ្យអស់ ប៉ុន្តែប្រពៃណីការគោរពខ្មោចព្រាយបានផ្សាផ្ជាប់ក្នុងចិត្តគំនិត របស់ប្រជាជនមកតាំងតែពីបូរាណហើយ ពិបាក និង រំសាយបាន សេចក្តីព្យាយាមរបស់ព្រះអង្គទើបមិនបានសម្រេច ក្រៅពីនេះ ព្រះអង្គបានយាងទៅប្រថាប់នារាជសំណាក់ ដែលសាងថ្មីនៅក្រុងវៀងច័ន្ទ ធ្វើឲ្យការជំនួញជាមួយថៃ និង វៀតណាមស្រួយហើយបានលទ្ធផលរិតតែប្រសើរ ចាត់ទុកថា ទ្រង់ជាក្សត្រលាវអង្គដំបូង ដែលព្រះអង្គយាងទៅប្រថាប់នៅក្រុងនេះ។
តមកនៅចុងរជ្ជកាល ក្សត្រនៃឡានណា នៅនគរឆៀងម៉ាយទ្រង់សោយទិវង្គត់ ខ្វះរាជទាយាទដើម្បីបន្តរាជសម្បត្តិ ទើបមានអ្នកសំអាងសិទ្ធិក្នុងរាជសម្បត្តិជាច្រើនពួក ព្រះបាទពោធិសាលរាជ ទ្រង់អាងសិទ្ធិ ក្នុងរាជបល្លង្កផងដែរ ក្នុងឋានៈដែលព្រះរាជមាតារបស់ព្រះអង្គ ជាក្សត្រីក្រុងឆៀងម៉ាយ ទ្រង់លើកកងទ័ពទៅបង្រ្កាប អ្នកសំអាងសិទ្ធិទាំងនោះបានទាំងអស់ ស្រេចហើយអាណាចក្រឡានណា ក៏បានបញ្ជូនគណៈទូត ទៅយាងព្រះអង្គឲ្យទៅសោយរាជនៅក្រុងឆៀងម៉ាយ ព្រះបាទពោធិសាលរាជទើបទ្រង់ឲ្យព្រះរាជឱរស ព្រះនាមជេដ្ឋវំសោ ទៅគ្រងអាណាចក្រឡានណា តែភស្តុតាងកន្លែងខ្លះបានពោលថា ព្រះបាទពោធិសាលរាជមានមហេសីជាក្សត្រីផែ្នកខាងឡានណា ទើបបញ្ជូនទូតមកទូលសូមព្រះរាជឱរស របស់ព្រះអង្គ គឺ ព្រះបាទជេដ្ឋវំសោ ព្រះជន្មាយុ ១២វស្សាទៅគ្រងរាជ្យនៅនគរឆៀងម៉ាយ។
តមកនៅ ព.ស.២០៩០ ព្រះបាទពោធិសាលរាជទ្រង់ជួបប្រទះឧបទ្ទវហេតុ ក្នុងការប្រម៉ាញ់សត្វ ហើយសោយទិវង្គត់ទៅ ក៏កើតហេតុជ្រួលច្របល់ ទាក់ទង នឹង ការស្នងរាជ្យសម្បត្តិ ព្រះបាទជេដ្ឋវំសោ ទើបទ្រង់យាងទៅរៀបចំក្រុងលានឆាងឲ្យមានភាពស្ងប់ស្ងាត់ និង ព្រះអង្គទ្រង់ឡើងគ្រងរាជ្យនៅអាណាចក្រនោះក្នុង ព.ស.២០៩១ ទ្រង់ព្រះនាមថា ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាធិរាជ ព្រះអង្គមិនព្រមយាងត្រឡប់ទៅឆៀងម៉ាយ បណ្តោយឲ្យព្រះបាទថៃយ៉ៃ ឈ្មោះមេកុដិ ឡើងគ្រប់គ្រងឡានណារហូតមក។
ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាធិរាជ ទ្រង់ជាមហារាជអង្គទី ២ របស់លាវ (អង្គដំបូងគឺព្រះបាទហ្វាង៉ុម) ទ្រង់ជាវីរៈក្សត្រដ៏ស្ទាត់ជំនាញក្នុងសឹកសង្គ្រាម និង ជាពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភ ដែលមានសទ្ធាយ៉ាងខ្លាំងក្លា ទ្រង់បានសាងវត្តសំខាន់ៗជាច្រើនវត្ត និង ព្រះពុទ្ធរូបសំខាន់ជាច្រើនព្រះអង្គ, ទ្រង់លើកស្ទួយការសិក្សាព្រះបរិយត្តិធម៌ ធ្វើឲ្យអ្នកប្រាជ្ញតែងគម្ពីរផ្សេងៗ និង មានវណ្ណកម្មលាវកើតឡើងជាច្រើនរឿង។
ក្នុងរជ្ជកាលនេះ ព្រះបាទហង្សាវតីបុរេងណង ក្សត្រភូមាកំពុងពង្រីកអំណាចមកភាគខាងកើត ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាធិរាជ ទើបទ្រង់ចងសម្ពន្ធមេត្រី នឹង ក្រុងស្រីអយុធ្យាយ៉ាងជិតស្និទ រហូតមានព្រះរាជសារទៅសូមព្រះទេពក្សត្រី រាជធីតារបស់ស្តេចមហាចក្រពត្តិដែលទើបប្រសូតិពីព្រះទេពក្សត្រី ត្រូវកងទ័ពភូមាដណ្តើមព្រះនាងនៅកណ្តាលផ្លូវ និង នាំទៅថ្វាយចំពោះព្រះបាទហង្សាវតី ក្រោយពីនោះក្សត្រនៃអាណាចក្រទាំងពីរទ្រង់បានសាងចេតិយរួមគ្នា ហៅថា (ព្រះធាតុស្រីសងរ័ក) នៅក្នុងស្រុកដានសាយ ខេត្តលើយ មានពិធីធ្វើបុណ្យរួមគ្នារាល់ឆ្នាំក្នុងថ្ងៃពេញបូណ៌ខែវិសាខ។ ពាក្យថា “ស្រី” ក្នុងឈ្មោះចេតិយនោះមានន័យថា “ស្រីអយុធ្យា” ជាមួយ នឹង ស្រីសត្នាគុនហុត។
ម្យ៉ាងទៀត ក្នុងពេលដែលព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាធិរាជ ស្តេចទ្រង់យាងចាកចេញពីឆៀងម៉ាយ មកគ្រងរាជ្យនៅក្រុងឆៀងថង លានឆាងនោះ ទ្រង់បានអារធនាព្រះកែវមក៌ត ដែលប្រតិស្ឋាននៅវត្តបុប្ផារាមក្រុងឆៀងម៉ាយ ព្រមទាំងព្រះពុទ្ធរូបសំខាន់ៗ និង វត្ថុមានដំលៃផ្សេងៗ មកទុកក្នុងក្រុងហ្លួងព្រះបាងផងដែរ តមកព្រះអង្គបានផ្លាស់រាជធានីមកក្រុងវៀងចន្ទន៍ ដើម្បីរួមជាមួយក្រុងស្រីអយុធ្យា តស៊ូសឹកសង្គ្រាមជាមួយភូមា ទើបទ្រង់នាំព្រះកែវមក៌ត មកជាមួយ ទ្រង់បានសាងវត្តហើយប្រតិស្ឋានទុកក្នុងក្រុងវៀងចន្ទន៍ផង និង ទ្រង់បានសាងព្រះធាតុហ្លួង ដែលជាស្ថាបត្យកម្ម ដ៏អស្ចារ្យរបស់លាវទុកជាប្រវត្តិតមក។
ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាធិរាជ ទ្រង់បានគ្រប់គ្រងអាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គឲ្យរួចផុតពីភ័យ វិបត្តិរហូតដល់អស់រជ្ជកាល ថ្វីបើឡានណាថៃ ចាញ់ភូមាក្នុង ព.ស.២១០១ និង ស្រីអយុធ្យាបានបាត់បង់ក្រុងនៅក្នុង ព.ស.២១០៧ តែអាណាចក្រលាវ នៅជាឥស្សរៈដដែល យ៉ាងណាក៏ដោយ ក្រោយពីព្រះអង្គសោយទិវង្គតក្នុង ព.ស. ២១១៤ និង លុះដល់ ព.ស. ២១១៧-២១១៨ ព្រះបាទហង្សាវតីក៏លើកទ័ពមកវាយយកលាវជាប្រទេសឯករាជ្យបាន និង ទ្រងនាំព្រះឱរសតែមួយព្រះអង្គគត់ របស់ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាធិរាជ ទើបតែប្រសូតក្នុងឆ្នាំ ព្រះអង្គសោយទិវង្គតទៅ ទុកជាចំណាប់ខ្មាំង នៅឯហង្សាវតីផង។ លុះតមកផែនដីលាវ មានហេតុជ្រួលច្របល់ នឹង រឿងរាជសម្បត្តិជាច្រើនឆ្នាំទៀតរហូតដល់ ព.ស.២១៣៤ ព្រះថេរ ជាចៅអធិការវត្តផ្សេងៗ បានប្រជុំគ្នា យល់ព្រមឲ្យបញ្ជូនទូត ទៅយាងក្សត្រា ណកែវកោមេន ដែលជាឈ្លើយ ក្នុងរាជសំណាក់ភូមា ឲ្យត្រឡប់មកគ្រងរាជ្យ ព្រោះពេលនោះព្រះបាទ បូរេងណង សោយទិវង្គតហើយ និង ភូមាក៏កំពុងតែទន់ខ្សោយទៅៗ ទើបបានយល់ព្រមដោយស្រួល ព្រះបាទ ណកែវកោមេន ឡើងគ្រងរាជ្យក្នុង ព.ស.១២៣៥ និង ប្រកាសឯករាជ្យមិនចំណុះភូមាតទៅ។
តមកមិនយូរប៉ុន្មាន ដែនដីលាវក៏មានហេតុក្តៅក្រហាយ ជ្រួលច្របល់ផ្ទៃក្នុងទាក់ទងរឿងរាជសម្បត្តិ ទើបព្រះសុរិយវង្សាឡើងគ្រងរាជ្យក្នុង ព.ស ២១៨០ ទើបបានស្ងប់ស្ងាត់វិញ ព្រះបាទសុរិយវង្សា ជាក្សត្រដ៏អង់អាចហើយរឹងប៉ឹង។ អ្នកប្រវតិ្តសាស្ត្រសម័យថ្មី លើកស្ទួយថា ជាក្សត្រដ៏អង់អាចបំផុត របស់លាវក្នុងរាជ្យ កាលដ៏យូរអង្វែងដល់ ៥៥ ឆ្នាំ ប្រទេសជាតិមានសន្តិភាព និង របៀបរៀបរយទាំងផ្ទៃក្នុង និង ក្រៅ វប្បធម៌រុងរឿងមានតន្រ្តី ស្ថាបត្យកម្ម និង បដិមាកម្ម វិចិត្រកម្ម និង មុខវិជ្ជាជាងផ្សេងៗ ច្រើនផ្សាយសាយភាយទៅ និង មានសម្ពន្ធមេត្រី ជាមួយអាណាចក្រជិតខាងយ៉ាងល្អ លើកលែងតែសង្រ្គាមដណ្តើមយកឈ្នះ ឆៀងខ្វាង ក្នុង ព.ស ២១៩៤ ថ្វីត្បិតឆៀងខ្វាង បានចុះចាញ់ ក៏ក្លាយជាសត្រូវ នឹង គ្នាតមកជាខាងក្រោយដ៏យូរ រហូតដល់ធ្លាក់ទៅជាប្រទេសអាណានិគមរបស់បារាំងសេសទាំងអស់គ្នា។