ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសចិន
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី22.មិថុនា 2019.ម៉ោង 7:55
តាមប្រវត្តិសាស្រ្តប្រទេសចិនបានពោលទុកថា ព្រះពុទ្ធសាសនាបានផ្សព្វផ្សាយចូលមកកាន់ប្រទេសចិនតាំងតែពី ២១៧ ឆ្នាំមុនគ្រឹស្តសករាជ (គឺប្រហែលជា ព.ស. ៣២៦) ប៉ុន្តែដោយពិតទៅភ័ស្តុតាងជាផ្លូវការបានរកឃើញថានៅ គ.ស. ៦៥ (ព.ស. ៦០៨) ស្តេចចក្រពត្តិ ម៉ិងតី នៃរាជវង្សហ័ន ទ្រង់បានបញ្ជូនគណៈទូត ១៨ នាក់ទៅសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនា នាប្រទេសខោតាន (បច្ចុប្បន្នឋិតនៅភាគនិរតីក្នុងមណ្ឌលស៊ីនកៀង នៃប្រទេសចិន ក្នុងសម័យបុរាណ ខោតាន ធ្លាប់ជាដែនដីចំណែកមួយរបស់ឥណ្ឌា ហើយព្រះពុទ្ធសាសនាបានចូលមកកាន់ខោតានតាំងតែពី ២១៧ ឆ្នាំ មុនគ្រឹស្តសករាជ) ក្រោយពីនោះ ២ឆ្នាំ គណៈទូតក៏បានត្រឡប់មកកាន់ប្រទេសចិន ព្រមជាមួយព្រះភិក្ខុ ២អង្គ គឺ ភិក្ខុកាស្យបមាតង្គៈ ជាមួយ ភិក្ខុ ធម្មរក្សៈ និង គម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនាមួយចំនួន។ ព្រះភិក្ខុទាំងពីរអង្គ បានមកគង់នៅនាវត្តម៉ាខាវ (សេះស) នៃទីក្រុងលោយ៉ាង (លុកអៀង) និង បានប្រែគម្ពីរជាភាសាចិនជាច្រើនគម្ពីរ។
ក្នុងសម័យរាជវង្សហ័ន ចាប់ពីពេលនោះមក (គ.ស. ៥៦-២២០) សូម្បីព្រះពុទ្ធសាសនា នឹង បានទទួលសេចក្តីគោរព សទ្ធា និង ការឧបត្ថម្ភទំនុកបំរុង ប៉ុន្តែក៏នៅចាញ់ប្រៀប និង ត្រូវបានជំទាស់ពីឥទ្ធិពលនៃលទ្ធិសាសនាដើមរបស់ចិន (គឺ ខុងចឺ និង តៅ) រហូតដល់ចុងរាជវង្សនេះ ទើបមានអ្នកប្រាជ្ញប្រកបដោយសមត្ថភាពដូចជា ម៉ូវចឺ សម្តែងគោលធម៌របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ឲ្យឃើញនូវបរមត្ថសច្ច ថាលទ្ធិដើមនៅតាមមូលដ្ឋាន បានអាស្រ័យការប្រព្រឹត្តិដ៏បរិសុទ្ធិរបស់ព្រះសង្ឃ ជាគ្រឿងតំម្កើងសទ្ធា។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏បានទទួលការគោរព និង មានសទ្ធាជ្រះថ្លាជាងលទ្ធិសាសនាផ្សេងៗ រហូតដល់សម័យរាជវង្សវ៉េ (ឬវ៉ុយកុកក្នុងសម័យសាមកុក)។ ក្នុងគ្រឹស្តសតវត្សរ៍ទី៤ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏បានជាសាសនាប្រចាំជាតិរបស់ចិន តាំងតែរជ្ជកាលនៃស្តេចចក្រពត្តិ ព្រះអង្គដំបូង ក្នុងរវាងគ្រឹស្តសតវត្សរ៍ទី៤ និង ទី៥ នេះឯង។ ព្រះភិក្ខុទ្រង់កិត្តិគុណជាអង្គប្រាជ្ញច្រើនអង្គ ដូចជាព្រះអង្គ កុមារជីព ជាដើម បាននិមន្តចូលមកពីអាស៊ីកណ្តាល និង ឥណ្ឌា ជួយប្រែគម្ពីរ រចនាអដ្ឋកថា និង ផ្សព្វផ្សាយព្រះធម៌ដល់ប្រជាជនយ៉ាងទូលំទូលាយ។ លទ្ធិអមិតាភៈក៏បានចូលមកផ្សព្វផ្សាយក្នុងសម័យនេះផងដែរ។
ហេតុការណ៍សំខាន់មួយគ្រាទៀត ព្រះពោធិធម៌បាននាំព្រះពុទ្ធសាសនានិកាយសេន (បាលីថា ឈាន, សំស្រ្កឹតថា ធ្យាន,ជប៉ុនថា សេន) ចូលមកផ្សព្វផ្សាយនៅប្រមាណ គ.ស. ៥២៦ ។
ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសចិនបានចំរើនលូតលាស់យ៉ាងខ្លាំង ដោយបានទទួល ការព្រះបរមរាជឧបត្ថម្ភពីព្រះរាជវង្សថាំង និង រាជវង្សតៗ មកជាលំដាប់ ប៉ុន្តែក្នុងគ្រឹស្តសតវត្សរ៍ទី១៣ មានអ្នកនាំលទ្ធិលាមៈ (ព្រះពុទ្ធសាសនានិកាយមួយក្នុងប្រទេសទីបេ) បានចូលមកផ្សព្វផ្សាយក្នុងប្រទេសចិនភាគខាងជើង ហើយផ្នែកខាងអាណាចក្រ ក៏បានទំនុកបំរុងលទ្ធិនោះ។ បន្ទាប់ពីនោះមក ពិធីកម្មផ្សេងៗ ក៏ចំរើនលូតលាស់ និង លេចមុខលេចមាត់ ចំណែកសាសនធម៌ដ៏ពិតប្រាកដក៏សន្សឹមៗ ប្រាស់ការចាប់អារម្មណ៍។
លំដាប់ហេតុការណ៍សំខាន់របស់ព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសចិន
១. សម័យរាជវង្សហ័ន (ព.ស. ៣៤២-៧៦៣)
ព.ស. ៤១៣ : ព្រះបាទប៉ូតី ទ្រង់បានទទួលរបាយការណ៍ ជាប់ទាក់ជាមួយព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងអាណាចក្រកុសាណៈ (ឥណ្ឌាភាគឦសាន) ។
ព.ស. ៦០៨ : ព្រះបាទម៉ីងតី ឬម៉េងតី ទ្រង់បញ្ជូនទូត ១៨នាក់ ទៅសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុង បច្ចឹមប្រទេស។ ទូតបានត្រឡប់មកជាមួយដោយ ព្រះកាស្យបមាតង្គៈ ក្នុង ព.ស. ៦១០ ទ្រង់បានកសាងវត្តប្រគេន ឈ្មោះវត្តប៉េះប៉េយ៉ី (វត្តសេះស)។ ព្រះភិក្ខុកាស្យបមាតង្គៈ ប្រែ “ព្រះសូត្រពុទ្ធវចនៈ ៤២ បទ ជាព្រះសូត្រដំបូង”។
ព.ស. ៦៩៨ : ព្រះបាទហ៊ួងតី ទ្រង់សបព្រះរាជហឫទ័យឲ្យកសាងព្រះពុទ្ធរូបជាលើកដំបូង (ជាព្រះពុទ្ធរូបស្ពាន់)។
ព.ស. ៧៣៤ : ក្នុងសម័យព្រះបាទហៀនតី ព្រះពុទ្ធសាសនាចាប់ផ្តើមផ្សព្វផ្សាយចូលមកកាន់ភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន និង មានអ្នកប្រាជ្ញនាម ម៉ូវចឺ សរសេរពាក្យអធិប្បាយសំដែងគោលធម៌ ប្រៀបធៀបជាមួយលទ្ធិតៅ ជាអត្ថបទសម្តែងគោលធម៌ រឿងដំបូងបំផុតរបស់ប្រជាជនចិន។
២. សម័យសាមកុក (ព.ស. ៧៦៣-៨០៨)
ព.ស. ៨០០ : ក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទហ៊ុយតី មានការប្រែគម្ពីរសទ្ធម្មបណ្ឌរិកសូត្រក្នុងឆ្នាំតមក (៨០១) មានការបំពេញឧបសម្បទាជាភិក្ខុចិនអង្គដំបូង (មុននេះរាជការហាមប្រជាជនចិនឧបសម្បទា, ព្រះបាទចោភី ជាអ្នកបញ្ឈប់ខហាមនេះ)។
៣. សម័យរាជវង្សចីន (ព.ស. ៨០៨-៩៦៣)
ព.ស. ៨៥៣ : ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទវ៉ៃតី មានព្រះភិក្ខុជាតិអាស៊ីកណ្តាល នាមផោនថើតេង ចារិកមកកាន់ក្រុងលោយ៉ាង បាននាំមកជាមួយនូវគោលធម៌និកាយមន្ត្រៈយានចូលមកផ្សព្វផ្សាយ និង មានបួសជាភិក្ខុនីគ្រាដំបូងបំផុតក្នុងប្រទេសចិន។
ព.ស. ៩១៥ : ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទហៅបូតី ប្រទេសកូរ៉េបញ្ជូនទូតមកសូមព្រះពុទ្ធរូប និង គម្ពីរ ជាគ្រាដំបូងក្នុងការផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាចូលទៅកាន់ប្រទេសកូរ៉េ។
ព.ស. ៩៣៤ : មានព្រះភិក្ខុនាម ហ៊ុយអៀង ផ្តើមប្រកាសគោលធម៌ក្នុងនិកាយសុខាវតីនាភ្នំ លោសាន។
ព.ស៩៤២ : ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទអានតី ព្រះភិក្ខុផាហៀន (ហ៊ួបហ៊ៀន) ចេញចារិកទៅសិក្សាសាសនានៅជម្ពូទ្វីប។
ព.ស៩៤៤ : ព្រះភិក្ខុកុមារជីព និមន្តមកពីដែនកុច្ឆៈ ឬកូចា, មកដល់ក្រុងជៀងអាន ប្រតិបត្តិសាសនកិច្ចរហូតដល់សុគតិ ក្នុង ព.ស. ៩៥៦ ។
៤.សម័យរាជវង្សភាគខាងជើង និង ខាងត្បូង (ព.ស. ៩៦៣-១១២៤)
ប្រកបដោយរាជវង្ស សុង ឬសង, ជី,លៀង និង ត័ន ទល់ក្នុងភាគខាងត្បូងជាមួយកុលសម្ព័ន្ធទាំង ៥ ក្នុងភាគខាងជើង។
ព.ស. ៩៦២-៩៩០ : ក្នុងរវាងការវាយចម្បាំងរវាងរដ្ឋ មានការប្រហារព្រះសង្ឃ ទំលាយព្រះពុទ្ធរូប និង គម្ពីរជាច្រើនលើកច្រើនគ្រា ចាប់តាំងពីក្រុងជៀងអានជាដើមទៅ ។
ព.ស. ៩៨៤ : មានឧបាសកដុតខ្លួនថ្វាយជាពុទ្ធបូជាលើកដំបូងបំផុត ទីមួយ ចាប់តាំងតែពី ព.ស. ៩៥៤ ជាដើមមក មានការតែងតាំងព្រះសង្ឃឲ្យមានដំណែងក្នុងរាជការ ជាហេតុនាំឲ្យព្រះសង្ឃចូលទៅពាក់ព័ន្ធជាមួយកិច្ចការប្រទេសជាតិទៀតផង ។
ព.ស. ១០៣៨ : រជ្ជកាលព្រះបាទម៉េងតី បានកសាងល្អាងព្រះពុទ្ធរូប ដោយឈ្លាក់ភ្នំទាំងមូលឲ្យទៅជាល្អាង ធ្វើជាព្រះពុទ្ធរូប និង រឿងរ៉ាវខាងព្រះពុទ្ធសាសនា ជាច្បាប់ដើមនៃពុទ្ធសិល្បៈក្នុងសម័យបន្ទាប់មក។
ព.ស. ១០៥៣ : ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទប៉ូតី មានស្ថិតិដែលគែស្រង់បានបង្ហាញថាមានវត្ត ១៣០០០ វត្ត ក្នុងក្រុងលោយ៉ាង មានភិក្ខុ និង ភិក្ខុនី ២,០០០,០០០ អង្គ ភិក្ខុជាតិបរទេស ៣០០០ អង្គ។
ព.ស. ១០៥៥ : ព្រះបាទប៉ូតី ទ្រង់សោយអាហារសាប (មំសវិរតិ) ហើយសូមឲ្យព្រះសង្ឃលះបង់ការឆាន់សាច់សត្វ ធ្វើឲ្យកើតប្រពៃណី ព្រះសង្ឃចិនប្រកាន់យកប្រពៃណីមំសវិរតិ រហូតមកសព្វថ្ងៃនេះ។
ព្រះបាទប៉ូតី ដែលគ្រងរាជ្យតាំងតែពី ព.ស. ១៩៤៦ ដល់ ១០៩២ ទ្រង់មានព្រះរាជសទ្ធាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងខ្លាំងក្លា ហើយទ្រង់ព្យាយាមអនុវត្តន៍នយោបាយទំនុកបំរុងព្រះពុទ្ធសាសនាតាមបែបព្រះបាទអសោកមហារាជ ធ្វើឲ្យការសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនាមានការវិវឌ្ឍន៍ ឈានមុខ មានការកសាងវត្តអារាមដ៏ធំស្អាត និង កើតប្រពៃណីសាសនាបែបចិនច្រើនយ៉ាង។
ព.ស. ១០៦៣ ឬ ១០៦៩ : ព្រះភិក្ខុពោធិធម៌ ចារិកមកពីប្រទេសឥណ្ឌាដល់ក្រុងលោយ៉ាង ហើយឡើងទៅគង់នៅចាំវស្សាក្នុងភាគខាងជើង បង្កើតពុទ្ធសាសនានិកាយឈាន ឬ ធ្យាន (ជប៉ុនហៅថា សេន) និង ជាបឋមប្រមុខនៃនិកាយនេះ។
ព.ស. ១០៩៦ : ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទងួនតី ព្រះសង្ឃឥណ្ឌានាម បរមិត្រ ចារិកមកផ្សព្វផ្សាយនិកាយ ធម្មលក្ខណ៍ ហើយក្នុងរយៈកាលជាមួយគ្នានេះដែរ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏បានផ្សាយចេញ ពីប្រទេសកូរ៉េចូលទៅកាន់ជប៉ុន។
ព.ស. ១១១៨-១១២៣ : ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសួនតី ជារយៈវេលានៃការបំផ្លាញព្រះពុទ្ធសាសនា ចាប់ពីរដ្ឋចិវ ឲ្យលះបង់ព្រះពុទ្ធសាសនា និង លទ្ធិតៅ បន្ទាប់មករដ្ឋចិវ បានលើកទ័ពចូលមកវាយរដ្ឋជីបាន ហើយទំលាយព្រះពុទ្ធសាសនា ដោយការបង្គាប់បញ្ជាឲ្យព្រះសង្ឃលាចាកសិក្ខាបទ ២,០០០,០០០ អង្គ រឹបអូសវត្ត ៤០,០០០ វត្ត ទំលាយព្រះពុទ្ធរូប យកមាស និង ស្ពាន់ ទៅរំលាយ និង ធ្វើជាមាសសន្លឹក និង កាក់ (ប្រាក់កាក់ឬរៀល) ទីបំផុតទើបអនុញ្ញាតឲ្យមានការគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា និង លទ្ធិតៅ សាជាថ្មីទៀត ប៉ុន្តែឲ្យគោរពភិក្ខុថាជាព្រះពោធិសត្វ ជាបែបសាមញ្ញជន មិនចាំបាច់គ្រងចីវរ។
ពោលដោយសរុប រយៈវេលាប្រមាណ ៣៦០ ឆ្នាំដែលប្រទេសមានតែការបែកបាក់ រសាប់រសាយ កាប់សម្លាប់គ្នីគ្នា រាប់ចាប់តាំងពីបញ្ចប់រាជវង្សហ័នជាដើមមក ក្លាយជារយៈវេលាដែលព្រះពុទ្ធសាសនារីកចំរើនរុងរឿងយ៉ាងឆាប់រហ័ស ដោយដើរតួនាទីជាគ្រឿងប្រគងស្មារតី និង សាងនូវវប្បធម៌ចិន រហូតដល់បានជាកម្លាំងជំនួយឲ្យកើតបានជាឯកភាពជាតិនៅទីបំផុត ដូចដែលបានឃើញក្នុងសម័យតទៅនេះ ៖
៥. សម័យរាជវង្សស៊ុយ (ព.ស. ១១២៤-១១៦១)
ព.ស. ១១២៤ ព្រះបាទប៊ុនតី ទ្រង់បង្រួមបង្រួមប្រទេសចិនទាំងភាគខាងជើង និង ភាគខាងត្បូង ឲ្យចូលតែមួយ។ ព្រះអង្គមានព្រះរាជសទ្ធាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងខ្លាំង គ្រាដែលទ្រង់បានឡើងគ្រងរាជ្យ ហើយ ក៏ទ្រង់បានស្តារព្រះពុទ្ធសាសនា សព្វព្រះរាជហឫទ័យឲ្យព្រះ សង្ឃគ្រងចីវរតាមដើម ទ្រង់តែងតាំងព្រះប្រមុខសង្ឃ និង សព្វព្រះរាជហឫទ័យឲ្យកសាងវត្តឡើងទូទាំងប្រទេស ជាពិសេស នៅនាដងភ្នំដែលជាទីមនោរម្យ ព្រមជាមួយទីដែលមានដីស្រែប្រចាំសម្រាប់ទំនុកបំរុងវត្ត ឲ្យធ្វើក្រាំងរាយនាមព្រះសូត្រ រួបរួមព្រះត្រៃបិដកឡើងឲ្យបានរៀបរយ។
៦. សម័យរាជវង្សថ័ង (ព.ស. ១១៦១-១៤៥០)
ព.ស. ១១៦៣ ព្រះបាទកៅចោ មានព្រះបរមរាជឱង្ការកំណត់ខែមិគ្គសិរ ចេត្រ និង ស្រាពណ៍ ខែទាំងនេះ និង ថ្ងៃទី ១,៨,១៤,១៥,១៨,២៣,២៤,២៨,២៩,៣០ នៃខែជាថ្ងៃឧបោសថ ហាមមិនឲ្យមានការសម្លាប់ប្រហារជីវិត ស្ទូចត្រី បបាញ់សត្វ តាមវិន័យរបស់មហាយាន ដែលជាប្រពៃណីនៃការបដិបត្តិធម៌របស់ពុទ្ធសាសនិកចិនរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ហើយក្នុងឆ្នាំបន្តមកទ្រង់ក៏បានបរិច្ចាគព្រះរាជវាំងឲ្យទៅជាវត្ត។
ព.ស. ១១៧២ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទថ័ងថៃចុង ព្រះភិក្ខុថ័ងស័មច័ង (កន្លែងខ្លះហៅថា ភិក្ខុហៀនច័ង ឬ យ៉ួនចាង)ចេញចារិកទៅសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនានៅជម្ពូទ្វីប ត្រឡប់មកដល់ប្រទេសចិនក្នុង ព.ស. ១១៨៨ ទ្រង់អារាធនាឲ្យគង់នៅនាទីក្រុងលោយ៉ាង ទ្រង់បានឧបត្ថម្ភ ក្នុងការបកប្រែព្រះសូត្រជាច្រើន ដែលនាំមកពីប្រទេសឥណ្ឌា។ ព្រះអង្គថ័ងស័មច័ងបានសរសេរកំណត់ហេតុដំណើរនិមន្តនាមថា “កំណត់ហេតុដែនដីបស្ចឹម” ទុក ដែលជារឿងមួយដ៏មានតម្លៃខាងប្រវត្តិសាស្រ្តយ៉ាងខ្លាំង និង បានប្រតិបត្តិសាសនកិច្ចតមករហូតដល់ទទួលអនិច្ចធម៌ក្នុង ព.ស. ១២០៨ ក្នុងរជ្ជកាលនៃព្រះបាទកៅចុង។
ព.ស.១១៨៥ ព្រះបាទថ័ងថៃចុង សព្វព្រះរាជហឫទ័យលើកព្រះរាជធីតាប៊ុនសែង ឲ្យរៀបអភិសេក ជាមួយព្រះមហាក្សត្រទីបេ ជាហេតុនាំឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនាផ្សព្វផ្សាយចូលមកកាន់ប្រទេសទីបេ។ ព្រះនាងប៊ុនសែង ទ្រង់បានចាប់ផ្តើមអក្សរសាស្រ្តទីបេឡើង តាមបែបអក្សរឥណ្ឌាដែលសរសេរជាភាសាសំស្ក្រឹត និង ទ្រង់សាងភាពរីកចំរើនដល់ប្រទេសទីបេយ៉ាងខ្លាំង រហូតដល់ប្រជាជនទីបេលើកដំកើងថាជាព្រះម៉ែម្ចាស់រហូតដល់បច្ចុប្បន្ន។
ព.ស. ១២១៤ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទចៅកៅចុង ភិក្ខុចិននាម តៅស៊ួន ជាអ្នកផ្តើមនិកាយវិន័យបានដល់អនិច្ចធម្ម និង ក្នុងឆ្នាំជាមួយគ្នានេះ ភិក្ខុអ៊ីចីង (ង៉ីចេង) ចេញចារិកទៅប្រទេសឥណ្ឌា ហើយសំណាក់នៅកោះសុមាត្រាជាច្រើនឆ្នាំ ត្រឡប់មកដល់ប្រទេសចិនក្នុង ព.ស. ១២៣៨ ។ ព្រះនាងប៉ូចែកធៀន ស្តេចទ្រង់បានចេញទៅទទួលរហូតខាងក្រៅទ្វារព្រះរាជវាំង។ ភិក្ខុអ៊ីចីងនិយាយបានយ៉ាងច្រើនភាសា ប្រែគម្ពីរព្រះវិន័យ និង ព្រះសូត្រ ហើយនិពន្ធសៀវភៅរឿង “ប្រវត្តិព្រះសង្ឃចិនចារិកទៅកាន់ប្រទេសឥណ្ឌា” និង “ពិធីកម្មខាងព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងកោះក្បែរសមុទ្រខាងត្បូង” ព្រះអង្គបានទទួលអនិច្ចធម្មក្នុង ព.ស. ១២៥៥ ។
ព.ស. ១២១៨ ព្រះភិក្ខុវ៉ើយឡាង ឬហ៊ុយណើង បានទទួលដំណែងជាប្រមុខ អង្គទី ៦ នៃនិកាយសេន ហើយទទួលអនិច្ចធម្មក្នុង ព.ស.១២៥៥ (ក្នុងឆ្នាំជាមួយភិក្ខុអ៊ីចីង)
ព.ស. ១២៥២ ព្រះបាទតុងចុង សព្វព្រះរាជហឫទ័យ ឲ្យមានការប្រឡងជ្រើសរើសអ្នកដែលនឹងបួស ជាគ្រាដំបូង ហើយតមកក្នុង ព.ស.១២៥៨ ព្រះបាទហៀនចុង ក៏ទ្រង់បានអនុញ្ញាតឲ្យភិក្ខុដែលមិនមានសិក្សាបរិយត្តិធម៌ លាចាកសិក្ខាបទ ១២,០០០ អង្គ ព្រោះមានអ្នកបួសដើម្បីគេចវេះការងារជាច្រើន ហើយទ្រង់ហាមការកសាងវត្ត សាងព្រះពុទ្ធរូប និង ការបោះពុម្ពព្រះសូត្រ ដោយមិនបានទទួលការអនុញ្ញាត (តមកក្នុង ព.ស. ១៣០៤ អ្នកដែល នឹង បួសត្រូវសូត្រព្រះសូត្របាន ១០០០ ទំព័រ ឬបង់ថ្លៃបួសឲ្យហ្លួង (ព្រះរាជា) ១០០,០០០ អីប៉េះ)
ព.ស.១២៦០ សព្វព្រះរាជហឫទ័យទទួលស្វាគមន៍ ព្រះភិក្ខុសង្ឃ សុភការសីង្ហ នៃនិកាយមន្ត្រៈយាន ដែលនិមន្តមកពីប្រទេសឥណ្ឌា ចូលមកសំណាក់អាស្រ័យក្នុងព្រះរាជវាំង ទ្រង់តែងតាំងជាប្រមុខសង្ឃ ក្រោយពីនេះ ក៏មានព្រះភិក្ខុ វច្ចរពោធិ និង អមោក្ខវច្ចរ ជួយជាកម្លាំង ផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាតមកទៀត ជាហេតុនាំឲ្យនិកាយមន្ត្រៈយានចាប់ផ្តើមរីកចំរើន សាយភាយ ។
ព.ស. ១៣៧៤ ក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទប៊ុនចុង មានហេតុការណ៍គួរអោយចាប់អារម្មណ៍គឺ មានព្រះ រាជបញ្ជាអោយភិក្ខុ និង ភិក្ខុនី ដែលបួសដោយមិនបានទទួលការអនុញ្ញាតអំពីរាជការ បណ្តាក់ពាក្យសូមជាថ្មី ។ ក្នុងករណីនោះ មានការដាក់ពាក្យសូមដល់ទៅប្រមាណ ៧០០,០០០ អង្គ បន្ទាប់មកទៀត ក្នុង ព.ស. ១៣៨១ ទ្រង់អនុញ្ញាតអោយរាល់វត្តមានព្រះ វិហារបូជាព្រះពោធិសត្វ អវលោកិតេស្វារ រាល់វត្ត ដែលជាប្រពៃណីរហូតដល់បច្ចុបន្ន។
ព.ស.១៣៨៥ ចាប់ផ្តើមមានការបំផ្លិចបំផ្លាញព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រោះព្រះបាទប៊ូចុង ទ្រង់ជ្រះថ្លាលទ្ធិតៅ ទ្រង់តែងតាំងអ្នកបួសតៅជាសេនាបតី ហើយដាក់ផែនការបំផ្លាញដោយចាប់ផ្តើមអោយ មានចោទឆ្លើយបញ្ហាចំពោះព្រះភត្ត្រ ក្នុងរាងបល្ល័ង្គ។ រវាងព្រះសង្ឃ និង អ្នកបួសតៅ ក្នុង ព.ស. ១៣៨៩ តែភាគីតៅបរាជ័យ មិនសព្វព្រះទ័យ ទើបទ្រង់ចាត់ការដោយព្រះអង្គឯង គឺ អោយភិក្ខុ និង ភិក្ខុនី លាចាកសិក្ខាបទ ២៦០,០០០អង្គ។ រឹបអូសដីធ្លី របស់សង្ឃ បំផ្លាញវត្ត ព្រះពុទ្ធរូប ដុតគម្ពីរជាដើម ជាហេតុធ្វើអោយព្រះពុទ្ធសាសនាទ្រុឌទ្រោមតាំងពីពេលនោះ មករាប់រយឆ្នាំ (ការបំផ្លិចបំផ្លាញ ខណៈពេលដែលមានការផ្លាស់ប្តូរការគ្រប់គ្រង ដោយនៅព.ស.១៣៩១ ព្រះបាទសួនចុងទ្រង់ហាមការបំផ្លិចបំផ្លាញវត្ត នាំប្រមុខលទ្ធិតៅជាមួយ ពួកបង្ករការអុកឡុកទៅប្រហារជីវិត និង អនុញ្ញាតអោយមានការបំបួសសាជាថ្មី ដោយការ ប្រឡងចំណេះដឹង លិខិតអនុញ្ញាតអោយ និង អនុញ្ញាតមានការជួសជុលវត្តអារាម ជាពិសេសវត្តធំ)
៧. សម័យប្រាំរាជវង្ស ឬ ង៉តូវ (ព.ស. ១៤៥០-១៥០៣)
ព.ស. ១៤៥៩ មានភិក្ខុមួយអង្គ លក្ខណៈធាត់រួសរាយ ចារិកផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនា គ្រាដែលទទួលអនិច្ចធម្ម មានអ្នកជឿថា ព្រះអង្គជាព្រះមេត្តេយ្យពោធិសត្វ ធ្វើឲ្យកើតការនិយមសាង រូបរបស់ព្រះអង្គធាត់ សម្បូរណ៍ រួសរាយ កាន់យាមមួយទុកនៅមុខវត្តចិន គោរពថាជាភិក្ខុដែលផ្តល់នូវសេចក្តីសុខ ធនធាន និង បុត្រ។
; ព.ស. ១៤៩៩ មានការទំលាយព្រះពុទ្ធសាសនាជាគ្រាធំម្តងទៀត ដោយព្រះបាទស៊ីចុងនៃរដ្ឋចិវ ទ្រង់ហាមឃាត់ការសាងព្រះផ្នួស ហើយរឹបអូស និង រំសាយបំផ្លាញវត្តដែលមិនមានព្រះបរមរាជឱង្ការអនុញ្ញាតឲ្យកសាង ប្រមូលយកព្រះពុទ្ធរូបតាមវត្តទៅធ្វើជារូបិយប័ណ្ណ និង បញ្ជាឲ្យរាស្រ្តលក់ព្រះពុទ្ធរូប និង គ្រឿងបូជាដែលធ្វើអំពីមាសក្រហមដល់រាជការទាំងអស់។
៨ សម័យរាជវង្សសុង ឬសង(ព.ស.១៥០៣ ដល់ ១៨២៣)
ព.ស.១៥០៤ : ព្រះបាទកៅចៅ ទ្រង់បានចាប់ផ្តើមស្តារឡើងវិញនូវព្រះពុទ្ធសាសនា ទ្រង់បញ្ជូនរាជទូត ទៅអារាធនាគម្ពីរព្រះសូត្រអំពីប្រទេសកូរ៉េ និង ប្រទេសឥណ្ឌានៅក្នុងព.ស.១៥១៦ ទ្រង់អោយឆ្លាក់អក្សរព្រះត្រៃបិដកលើផ្ទាំងឈើ រួមមាន ១៣០.០០០ ផ្ទាំង ក្រោយពីនោះមក មានអ្នកដែល ប្រកបដោយគុណសម្បត្តិ ចូលបួសច្រើនឡើង ការសិក្សាព្រះធម៌វិន័យក៏ចំរើនឡើង មានព្រះសង្ឃទ្រង់ចារឹកមកពីប្រទេសឥណ្ឌា និង មានព្រះសង្ឃចិនមកពីប្រទេសឥណ្ឌាក៏ច្រើនឡើងដែរ កែទម្រង់ប្រពៃណី ពិធីកម្ម និង ជម្រុញការប្រតិបត្តិធម៌ ឃើញថាក្នុង ព.ស.១៥៧៨ (រជ្ជកាលព្រះ បាទយិនចុង) មានភិក្ខុ៣៨០.០០០អង្គ ភិក្ខុនី ៤៨.០០០អង្គ។
ព.ស.១៦១២ រាជការចាប់ផ្តើមស្វែងរកប្រាក់ចំណូលអំពីការបួសព្រះសង្ឃ ដោយការលក់ប័ណ្ណឧបសម្បទា ធ្វើអោយការបួសជាការជំនួញ អ្នកមានសទ្ធាតែមិនមានប្រាក់ក៏មិនមានឱកាសបួស ជាហេតុមួយនៃភាពអន់ថយដល់ការសិក្សាព្រះធម៌វិន័យ បន្ទាប់មកនៅព.ស. ១៦៨៩ ព្រះសង្ឃត្រូវបង់ពន្ធគ្រប់អង្គ វៀរលែងតែអាយុគម្រប់ ៦០ឆ្នាំ ឬ ពិការ និង នៅព.ស. ១៦៩៥ ក៏នៅអោយនាំមកនូវភោគផល ដែលបានមកអំពីស្រែចំការរបស់វត្តទៅបំរុងសាលារៀនរបស់ស្តេចជំនួសវិញ។
ព.ស.១៦៦១ ព្រះបាទហ៊ុយចុងទ្រង់មានសទ្ធាចំពោះលទ្ធិតៅយ៉ាងខ្លាំង ទ្រង់គាបសង្កត់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដោយបញ្ជាអោយរាល់ស្រុកសាងសង់ខ្ទមអ្នកតារបស់តៅ ផ្លាស់ប្តូរវត្ថុដែលទាក់ទងព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជាហៅព្រះពុទ្ធ និង ព្រះពោធិសត្វជា “សៀន” ប្តូរឈ្មោះវត្តជាឈ្មោះខ្ទមអ្នកតា ប្រគេនគ្រឿងប្រដាប់ព្រះពុទ្ធរូបជាបែបតៅ រហូតមកទល់ ព.ស.១៦៦៥ ទើបទ្រង់មេត្តា អោយព្រះពុទ្ធសាសនាត្រឡប់មកជាភាពដើមវិញ គឺស្រែចំការដែលរឹបយកទៅ សងអោយវត្តវិញ និង នៅចុង ព.ស. ១៦៦៨ ក៏អោយឈប់ជំនឿលទ្ធិតៅវិញ។
ព.ស. ១៦៨៧ នៅក្នុងរាជកាលព្រះបាទកៅចុង ព្រះសង្ឃហួបហុន រៀបរៀងសៀវភៅស័ព្ទព្រះពុទ្ធសាសនាដែលជាប្រយោជន៍ក្នុងការសិក្សាយ៉ាងច្រើន និង ប្រើប្រាស់ផ្សព្វផ្សាយមកដល់បច្ចុប្បន្នកាលពីមុននោះ ធ្លាប់មានភិក្ខុជាព្រឹទ្ធាចារ្យរៀបរៀងសៀវភៅសំខាន់ ស្រដៀងគ្នាមករួចហើយជាច្រើនគ្រា ហៅឈ្មោះថា “ការបញេ្ចញសំឡេង និង អត្ថន័យរបស់ស័ព្ទ ក្នុងព្រះត្រៃបិដក” គឺនៅ ព.ស.១៣៥១ ចំនួន ១០៣ ក្បាល នៅ ព.ស.១៤៨៣ ចំនួន៤៨០ ក្បាល និង នៅ ព.ស.១៥១២ ហៅថា “ស័ព្ទក្នុងព្រះត្រៃបិដក” ៦៦០ក្បាល។ ពោលដោយសរុប នៅក្នុងរាជវង្សនេះ ព្រះមហាក្សត្រ និង អ្នកប្រាជ្ញរាជបណ្ឌិត្យមានសទ្ធាជ្រះថ្លាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាល្អ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានស្តារឡើងមកវិញយ៉ាងសមគួរដែរ តែព្រោះអាស្រ័យអ្នករាជការរវល់តែកង្វល់ដល់ការរកប្រាក់អំពីវត្ត ដើម្បីប្រើប្រាស់ការពាររាជវង្សអំពីសត្រូវ ទើបសេចក្តីរីកចំរើនមិនបានមានតាមការគួរ។
៩. សម័យរាជវង្សងួន ឬ យ៉ួន (ព.ស.១៨២៣ ដល់ ១៩១១)
ព.ស. ១៨០២ ដល់ ១៨៣៧ រជ្ជកាលព្រះបាទស៊ីចូ ឬ យុងយ៉ីខាន ទ្រង់បានឧបត្ថម្ភព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជាទ្រង់ព្រះមេត្តាអោយបោះពុម្ពព្រះត្រៃបិដកឡើងជាថ្មី បញ្ចប់ការយកពន្ធដារពីវត្តជាដើម ជាពិសេសទ្រង់លើកស្ទួយព្រះសង្ឃលាមៈ ដោយគោលបំណងដើម្បីផលប្រយោជន៍ខាងការគ្រប់គ្រងជាសំខាន់តែប៉ុណ្ណោះ ទើបផលមិនល្អដល់ព្រះពុទ្ធសាសនាប៉ុន្មានឡើយ ទោះបីក្សត្រអង្គបន្ទាប់មកក្នុងរាជវង្សងួនក៏នៅប្រកាន់ខ្ជាប់នយោបាយយ៉ាងនេះ។