ព្រះពុទ្ធសាសនានៅនានាប្រទេស
ចុះផ្សាយដោយកែវ ឈុន
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
****************************************
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា(ត)
ថ្ងៃសៅរ៍ ទី1.មិថុនា 2019.ម៉ោង 8:59
ផ្នែកខាងប្រទេសភូមា នៅក្នុង ព.ស.១៥៨៧ ព្រះបាទអនុរុទ្ធមហារាជ ឬ អនុរ័ទ្ធមង្ជ័របានឡើងគ្រងរាជ្យជាព្រះមហាក្សត្រនៃអាណាចក្រពុកាម ទ្រង់មានអំណាចជាខ្លាំង ហើយបានលើកទ័ពមកវាយច្បាំងក្រុងស្ថើម ឬសុធ័មវតី នៃអាណាចក្រមនបានសំរេចនៅ ព.ស.១៦០០ រួមផែនដីភូមាចូលតែមួយ ទ្រង់គោរពព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបែបមន នៃក្រុងស្ថើម ហើយទ្រង់បានពង្រីកអាណាខេត្តចេញមកពីទិសបូព៌ាចូលមកគ្រប់គ្រងអាណាចក្រឡានណា រហូតចុះមកដល់ក្រុងលុពបុរី និង ទ្វារាវតី (សេចក្តីដែលពោលមកនេះ ជាមតិរបស់អ្នកប្រាជ្ញថៃ តែអ្នកប្រាជ្ញលោកខាងលិចពោលថា ព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទី១ បង្ក្រាបបានក្រុងលុពបុរី ហើយពង្រីកអំណាចជនជាតិមន ដែលបានភៀសខ្លួនថយមកដល់អាណាខេត្តមន ក្រុងស្ថើមក្នុងប្រទេសភូមា ដែល នឹង លុកលុយចូលទៅទៀត តែត្រូវកងទ័ពរបស់ព្រះបាទអនុរុទ្ធមហារាជវាយបំបាក់ទ័ពត្រឡប់មក។ ព្រំប្រទល់ដែនរវាងខ្មែរ និង ពុកាមទើបបញ្ចប់នៅត្រឹមនោះ គឺលុពបុរី និង ទ្វារាវតីគង់នៅជារបស់ខ្មែរ ដែលថាជារបស់ពុកាមនោះមិនមែនឡើយ) ព្រះរាជអំណាចរបស់ព្រះបាទអនុរុទ្ធមហារាជពង្រីកទៅដល់ណា ព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទបែបពុកាមក៏បានផ្សព្វផ្សាយទៅដល់នោះដែរ។
ក្នុងរយៈនេះ កុលសម្ព័ន្ធថៃបានភៀសខ្លួនមកពីប្រទេសចិនភាគខាងត្បូងចូលមកអាស្រ័យនៅឡានណា និង ឡានឆាងច្រើនឡើង និង បន្តដំណើរចុះមកដល់វាលរាបទន្លេចៅព្រះយ៉ា ចូលទៅប្រជៀតក្នុងចំណោមជនជាតិមន ភូមា និង ខ្មែរ ហើយឋិតនៅក្រោមអំណាចរបស់អាណាចក្រទាំងពីរនោះ តាមស្ថានទីដែលពួកគេចូលទៅតាំងទីលំនៅ។ ផ្នែកខាងទិស បូព៌ា កុលសម្ព័ន្ធអណ្ណាម ដែលបានទទួលឥទ្ធិពលព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន និង វប្បធម៌ផ្សេងៗ ពីចិន បានរំដោះខ្លួនអោយមានសេរីភាពសំរេច ស្ថាបនាអាណាចក្រណាមវៀត (បន្ទាប់មកជាវៀតណាម) ឡើងភាគខាងជើងនៃអាណាចក្រចម្ប៉ា ប្រមាណ ព.ស.១៤៨២ កំពុងតែមានអំណាចរឹងប៉ឹងខ្លាំងបានជាគូរសង្រ្គាម ជាមួយប្រទេសចម្ប៉ា អំណាចថ្មីទាំងពីរដែលកំពុងតែកើតឡើងនៅទិសភាគខាងលិច (ថៃ) និង ទិសខាងកើត (វៀតណាម) មកជាគ្រឿងបន្ថយអំណាចអាណាចក្រខ្មែរកាន់តែខ្សោយទៅៗទៀត។
តមកលុះដល់ ព.ស.១៦៥៦ ព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទី២ ឡើងគ្រងរាជ្យ ទ្រង់ព្រះនាមថាជាព្រះមហាក្សត្រ ដែលមានអំណាចខ្លាំងក្លារឹងប៉ឹងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរ ការដែលបានដូច្នេះ ព្រោះពេលនោះ ផ្នែកខាងការគ្រប់គ្រងក៏រឹងប៉ឹងដោយអាស្រ័យរបបទេវរាជជាគ្រឿងបង្រួបបង្រួម និង គ្រប់កំលាំងទ័ពជើងព្រៃបានពេញទី។ ផ្នែកខាងសេដ្ឋកិច្ចជាតិ ក៏មានភាពឧត្តមសម្បូរដោយរបបធារាសាស្រ្ត ដែលបានចាត់ចែងយ៉ាងល្អប្រណិត។ ព្រះអង្គផ្ទាល់ក៏ជាអ្នកចម្បាំងដ៏ខ្លាំងពូកែ ទើបទ្រង់បានពង្រីកអាណាខេត្តយ៉ាងមហាសាលឆ្ពោះទៅទិសភាគខាងជើងនៃប្រទេសថៃ ភាគកណ្តាលទល់ នឹង ប្រទេសភូមា ភាគខាងត្បូងទល់ នឹង ឈូងសមុទ្របាដន (សុរាដធានី) ទិសខាងកើតទល់ នឹង មាត់ទន្លេក្រហមនៃអាណចក្រតុងកឹង។ ទ្រង់បានបង្ក្រាបអាណាចក្រចម្ប៉ា ហើយគ្រប់គ្រងបាន ៤ឆ្នាំ ។ ព្រះមហាក្សត្រព្រះអង្គនេះទ្រង់គោរពសាសនាហិណ្ឌូនិកាយវៃស្ណុ យ៉ាងខ្ជាប់ខ្ជួន ហើយទ្រង់បានផ្សំផ្គុំលទ្ធិសៃវៈ និង លទ្ធិវៃស្ណុអោយចូលគ្នា រហូតបានដល់ហៅថា ជាលទ្ធិវិស្ណុរាជជំនួសលទ្ធិទេវរាជ, ទ្រង់បានសាងអង្គរវត្តដែលមានឈ្មោះថា ជាសាសនស្ថានដ៏ធំបំផុតក្នុងលោក (ប្រាសាទដែលត្រូវបានសាងប្រហាក់ប្រហែលនេះគឺប្រាសាទបន្ទាយឆ្មាររបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នាជើងភ្នំដងរែកនៅខ្មែរ និង មហាចេតីយ៍បរមពុទ្ធោនៃប្រទេសជ្វា (ឥណ្ឌូណេស៊ី) មានវិស្ណុទេវាល័យដែលប្រតិស្ឋានទេវរូបមាសនៃវិស្ណុទេពទ្រង់គ្រុឌឋិតនៅចំកណ្តាលបរិវេណទាំងអស់មានផ្ទៃដីដល់ ៨៥០*១០០០ម ព័ទ្ធជុំវិញ ទទឹងដល់ទៅ ២០០ម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយនៅចុងរាជកាល ទ័ពដែលព្រះអង្គបញ្ជូនទៅច្បាំងនៅតុងកឹងទទួលបរាជ័យយ៉ាងខ្លាំង។ ការកសាងដ៏មហិមា និង នយោបាយចម្បាំងដ៏ប៉ិនប្រសប់របស់ព្រះអង្គ ធ្វើអោយអាណាចក្រខ្មែរ ពេលផុតពីរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គហើយ ត្រូវធ្លាក់នៅក្នុងអន្ទាក់នៃសេចក្តីទុក្ខលំបាកអស់រយៈកាលជាយូរ។ ចំណែកឯព្រះអង្គផ្ទាល់ ពេលដែលសោយទិវង្គតទៅហើយ បានទទួលកិត្តិនាមជាព្រះបរមវិស្ណុលោក។
អាណាចក្រខ្មែររុងរឿងម្តងទៀតជាលើកចុងក្រោយ ក្នុងសម័យរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ព្រះមហាក្សត្រព្រះអង្គនេះ ទ្រង់ជាពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយមហាយាន ប្រកបដោយសទ្ធាយ៉ាងមុះមុត។ ទ្រង់មានសិទ្ធិឡើងគ្រងរាជ្យស្នងព្រះរាជបិតា តាំងតែពី ព.ស.១៧០៣ ប៉ុន្តែព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គបានឡើងគ្រងរាជ្យជាមុន ក្នុងឋានៈជាពុទ្ធសាសនិកជន ទើបទ្រង់មិនមានបំណងធ្វើអោយសង្គ្រាមកើតឡើងកណ្តាលផ្ទៃក្នុង ដែលនាំអោយមានភាពក្តៅក្រហាយដល់ប្រជាជន ទើបព្រះអង្គបានភៀសព្រះកាយទៅសំណាក់អាស្រ័យនៅប្រទេសចម្ប៉ា តមកនៅក្នុង ព.ស.១៧២០ ព្រះមហាក្សត្រនៃនគរចម្ប៉ាបានលើកទ័ពជើងទឹកមកវាយប្រហារប្រទេសខ្មែរ ដោយមិនអោយដឹងខ្លួនមុន ដណ្តើមបានទីក្រុង ហើយបំផ្លិចបំផ្លាញអង្គរវត្ត។ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរសោយទិវង្គតក្នុងឧបទ្ទវហេតុនេះ ប្រទេសជាតិកើតចលាចលជ្រួលច្របល។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទ្រង់បានធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍ វាយកងទ័ពចាមអោយបែកខ្ញែកប្រឡប់ទៅស្រុកវិញ។ ទ្រង់បានរៀបចំប្រទេសជាតិអោយមានរបៀបរៀបរយ ហើយបានឡើងគ្រងរាជ្យនៅ ព.ស.១៧២៤។ ពេលបង្រ្កាបសឹកផ្ទៃក្នុងរួចហើយ ក៏ទ្រង់បានទៅវាយបង្រ្កាបអាណាចក្រចម្ប៉ាបានមកជាប្រទេសចំណុះរបស់ព្រះអង្គ ក្រៅពីនេះ ព្រះអង្គទ្រង់នៅបានពង្រីកអាណាចក្រចេញទៅទៀតទល់ទិសខាងជើង និង ទិសផ្សេងៗទៀត រហូតដល់អាណាចក្រខ្មែរសម័យនោះ មានផ្ទៃដីធំធេងជាងសម័យរបស់ព្រះបាទសុរិយវរ្ម័ន្តទី២។
ផ្នែកខាងសាសនា ព្រះអង្គទ្រង់បានទំនុកបំរុងព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានរហូតដល់បានចំរើនរុងរឿងយ៉ាងទូលំទូលាយ ធ្វើអោយការបូជាព្រះសិវៈ និង ព្រះវិស្ណុចុះខ្សោយទៅៗ ទ្រង់បានតាំងលទ្ធិពុទ្ធរាជឡើងជំនួសលទ្ធិទេវរាជ ហើយទ្រង់សាងនគរធំ (មហានគរ) ឡើងជារាជធានីដោយមានពុទ្ធវិហារបាយ័ន (ប្រាសាទបាយ័ន)ប្រតិស្ឋានព្រះពុទ្ធរូបធំបំផុត (ពុទ្ធរាជ) ឋិតនៅចំកណ្តាលកំពូលព្រះវិហារ ឬប្រាសាទបាយ័ន ជាមានប្រាង្គជាមាស មានព្រះកេសព្រះពោធិសត្វ (ព្រះពោធិសត្វអវលោកិតេស្វារៈ) ៤ ព្រះភក្រ្តកំពុងញញឹមសំឡឹងទៅទិសទាំង ៤ ដូចជាព្រះព្រហ្ម។ រូប និង ព្រះភក្រ្តរបស់ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ និង ព្រះពោធិសត្វគឺជារូប និង ព្រះភក្រ្តរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័ននោះឯង ព្រោះព្រះពុទ្ធរាជគឺរាជាព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ឬព្រះបាទជ័យវរ្ម័នបានទាំងជាព្រះរាជា និង ទាំងជាព្រះជាម្ចាស់។ ហេតុបានជាយ៉ាងនេះ អាស្រ័យព្រះបាទជ័យវរ្ម័ន ទ្រង់មានសទ្ធាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងក្លៀវក្លា រហូតដល់មានអារម្មណ៍ថា ព្រះអង្គទ្រង់ជាព្រះពុទ្ធ ដែលទ្រង់គង់ជាធរមាននៅឡើយ បើកព្រះនេត្រត្រួតត្រាប្រជានិករ ផ្សព្វផ្សាយព្រះមេត្តាករុណាចេញទៅឃុំគ្រងគ្រប់ទិសានុទិសនៃផែនដីរបស់ព្រះអង្គ។ នៅបរិវេណប្រាសាទ (វិហារបាយ័ន) នោះមានព្រះកេស ៤ ព្រះភក្រ្តដូចនេះដែរតែមានខ្នាតតូចជាង នៅលើកំពូលព័ទ្ធជុំទ្វារ និង ប្រាង្គទាំងឡាយរាយគ្រប់ជាន់ទាំងខាងក្នុង និង ខាងក្រៅរួមប្រមាណ ៥០ព្រះកេស។ គូព័ទ្ធជុំក្រុងវាស់មានប្រវែងប្រមាណ ១២គីឡូម៉ែត្រ។
ក្រៅពីប្រាសាទអង្គរធំ និង ប្រាសាទបាយ័ននេះ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ទ្រង់ថែមទាំងបានសាងវិហារប្រាសាទជាច្រើនទៀត ដូចជាប្រាសាទតាព្រហ្ម (ឧទ្ទិសចំពោះរាជមាតា ចាត់ជាវិហារសំរាប់ស្នាក់អាស្រ័យ និង ជាស្ថានទីសំរាប់ព្រះសង្ឃ) ប្រាសាទជ័យសិរី ឬ ប្រាសាទព្រះ ខ័ន្ធ (ឧទ្ទិសជាស្ថានទីប្រតិស្ឋានរូបរាជបិតា) ជាដើម។ ទ្រង់សាងព្រះពុទ្ធរូបជាសិរីមង្គលដល់ព្រះរាជាណាចក្រព្រះ នាមថា “ព្រះពុទ្ធជ័យមហានាថ” ប្រតិស្ឋានទុកនៅក្នុងទីផ្សេងៗ ទូទាំងប្រទេស (នៅក្នុងប្រទេសថៃ នាពេលបច្ចុប្បន្នមាននៅឯខេត្តលុពបុរី សោភ័ណបុរី រាជបុរី ពេជ្របុរី សីង្ហបុរី ជាដើម)ហើយដង្ហែមកបំពេញពីធីកក់ស្រង់ព្រះអង្គនៅប្រាសាទព្រះខ័ន្ធជ័យសិរីក្នុងខែស្រាពណ៍ជារៀងរាល់ឆ្នាំ។ ក្រៅពីនេះទ្រង់បានសាងមហាវិថីជាច្រើន មានវីថីឆ្ពោះទៅកាន់ទីក្រុងនៃអាណាចក្រចម្ប៉ា និង ក្រុងភីម៉ាយ (ខេត្តនគររាជសីមាប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្ន) ជាដើម។ រវាងមហាវិថីទាំងនេះទ្រង់បានសាងអគិ្គសាលា (សាលាសំណាក់) ជាទីអាស្រ័យរបស់អ្នកដំណើរ ១២១កន្លែង មន្ទីរពេទ្យ ១០២កន្លែង ព្រមជាមួយឱសថ គិលានុបដ្ឋាយិកា អ្នករៀបចំអាហារ ចំណែកឯត្រពាំង និង ស្រះទឹក ទ្រង់បានពង្រីករបបធារាសាស្រ្ត អោយបានទូលំទូលាយតទៅទៀត។ ការកសាងវត្ត (វិហារ) និង គ្រឿងសាធារណូបភោគ ទាំងនេះសន្និដ្ឋានបានថា ទ្រង់គង់បានដំណើរតាមព្រះរាជចរិយាវត្តរបស់ព្រះបាទ ធម្មាសោកមហារាជ។
មានហេតុការណ៍សំខាន់ម្យ៉ាងទៀតក្នុងរាជ្ជកាលនេះ ធ្វើអោយមានការកើតការផ្លាស់ប្តូរផ្នែកខាងសាសនាក្នុងប្រទេសកម្ពុជាសម័យតៗមក គឺនៅខាងដើមរាជ្ជកាលនៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នេះ ត្រូវនឹងរាជ្ជកាលបរស់ព្រះបាទប្រាក្រមពាហុមហារាជនៃប្រទេសសិរីលង្កា ពេលនោះព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនៅប្រទេសសិរីលង្កាបានទទួលការស្តារឡើងវិញ និង ទំនុកបំរុងអោយចំរើនរុងរឿងទាំងផ្នែកខាងការសិក្សា និង ការបដិបត្តិយ៉ាងល្បីល្បាញគ្រប់ទិសទី។ មានភិក្ខុសាមណេរ និមន្តពីប្រទេសផ្សេងៗ ដើម្បីបំពេញការសិក្សារៀនសូត្រ រហូតដល់ក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌល ដ៏ធំក្នុងវិស័យពុទ្ធិកសិក្សា។
នៅក្នុង ព.ស.១៧៣៣ ព្រះសង្ឃជនជាតិមនមួយអង្គព្រះនាមឆព្វត ដែលនិមន្តមកពីប្រទេសភូមា រួមដំណើរតាមព្រះមហាថេរមនមួយអង្គទៅប្រទេសសិរីលង្កា តាំងតែពីគ្រានៅជាសាមណេរ បានសិក្សាអស់រយៈកាល ១០ឆ្មាំ ហើយបំពេញឧបសម្បទារួច និមន្តត្រឡប់មកប្រទេសភូមា ដំណើរការអប់រំ និង ផ្តល់ការឧបសម្បទាតាមបែបសិរីលង្កា ធ្វើអោយពុទ្ធសាសនិកភូមាមានការភ្ញាក់រលឹកក្នុងការសិក្សាបដិបត្តិឡើងវិញទៀតផង ព្រមទាំងធ្វើអោយព្រះសង្ឃភូមាមានការបែកបាក់ចេញជានិកាយថែមផងដែរ។ ក្នុងការនិមន្តត្រឡប់មកនោះ ព្រះភិក្ខុឆព្វត បាននាំព្រះសង្ឃជនជាតិដទៃ ៤អង្គរួមដំណើរមកជាមួយផងដែរ, ក្នុងចំនួននោះ មានមួយអង្គព្រះនាមតាមលិន្ទ ជាអង្គដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តសន្និដ្ឋានថា ជាព្រះរាជបុត្តមួយអង្គរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។ ព្រះតាមលិន្ទ និមន្តមកផ្សព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា ឬ អត់ក៏ដោយ ប៉ុន្តែព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបែបសិរីលង្កា ដែលមកថ្មីៗនេះ ក៏បានទទួលការពេញនិយមពីប្រជាជន ហើយផ្សាយចេញទៅទៀតទូទាំងឈូងសមុទ្រឥណ្ឌូចិនផ្នែកកណ្តាល និង រួមទាំងអាណាចក្រខ្មែរទាំងស្រុងនៅទីបំផុត។
ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ សោយទិវង្គតប្រមាណ ព.ស.១៧៦១ និង បានទទួលព្រះរាជកិត្តិនាមថា “ព្រះមហាបរមសៅគត” (ស្មើនឹងមហាបរមសុគត ដែលមានមកពីព្រះនាមរបស់របស់ព្រះពុទ្ធព្រះនាមព្រះសុគត) តាំងពីពេលនោះមក អាណាចក្រខ្មែរក៏ចុះខ្សោយទ្រុឌទ្រោមជាលំដាប់ ទោះមានការស្ទុះស្ទារឡើងមួយដងមួយគ្រា តែមិនបានស្ទុះទៅរកឋានៈ ដ៏ធំធេងនោះទៀតបានឡើយ។ ដែលបានជាដូច្នេះ ព្រោះមានហេតុ ២ប្រការគឺសង្រ្គាមពង្រីកអំណាច និង ការកសាងហួសពីខ្នាតបង្គួរ។ អ្នកប្រាជ្ញតែងចោទប្រកាន់ថា ក្សត្រទាំងពីរព្រះអង្គគឺ ព្រះបាទសុរិយវរ្ម័នទី២ និង ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ថា “ការស្រេកឃ្លានអំណាច និង ភាពខ្លាំងក្លារបស់ព្រះអង្គ ញ៉ាំងអោយទ្រង់ក សង្រ្គាមលុកលុយធំធេង និង ធ្វើការកសាងដ៏ខ្ជះខ្ជាយហួសប្រមាណ”។ ហេតុទាំងពីរយ៉ាងនេះ ធ្វើអោយការប្រមូលពន្ធដារកាន់តែថ្លៃ កេណ្ឌកម្លាំងកម្មករកាន់តែច្រើន ប្រមូលមនុស្សមកថែរក្សា និង បំរុងបំរើក្នុងប្រាសាទរាជស្ថានខ្ជះខ្ជាយទាំងកំលាំងមនុស្ស កំលាំងទ្រព្យ ប្រជាជនក៏ល្ហិតល្ហៃគ្មានកំលាំង ហើយសន្សឹមៗ ភ្ជាប់មកជាមួយការមិនពេញចិត្តក្នុងសភាពការណ៍របស់ប្រទេសជាតិកើនឡើងជារឿយៗ រហូតដល់មានភាពតឹងតែង សមពេលទៅ នឹង នយោបាយប្រទេសជាតិថៃ មានភាពរឹងប៉ឹងឡើងមកសន្សឹមៗ ចូលមកក្រញ៉ាំជារឿយៗ រហូតដល់ទន់ខ្សោយរើសបម្រះមិនបាន។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកប្រាជ្ញក៏មានភាពអស្ចារ្យក្នុងចិត្តក្នុងការកសាងអង្គរវត្ត អង្គរធំរបស់ខ្មែរថា “សមិទ្ធិផលដ៏ធំមហិមាលើសលប់បែបនេះ កើតឡើងបានយ៉ាងណា”។ អាស្រ័យការស្រាវជ្រាវ ញ៉ាំងអោយមានការយល់ឃើញថា “ដោយមានភាពសន្តិសុខខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចជាមូលដ្ឋាន ពោលគឺរបបធារាសាស្រ្តដ៏ល្អលើសលប់ ដែលបានបន្តវេនមកពីសម័យហ្វូណន រាប់បានថាជាមត៌ករបស់ជាតិផងខ្លួន មិនមែនទទួលអរិយធម៌ពីឥណ្ឌានោះទេ។
ដោយរបបធារាសាស្រ្តនេះ ប្រជាជនខ្មែរអាចប្រើប្រាស់ប្រយោជន៍ទឹកយ៉ាងពេញទី មិនអោយមានបញ្ហាកង្វះខាតទឹកទេ និង បញ្ហាទឹកច្រើនហួសប្រមាណ មានទំនប់ទឹកខ្នាតធំ ដូចជាទំនប់ទឹកកន្លែងមួយចំណុះទឹកដល់ទៅ ៣០លានម៉ែត្រកីប មានប្រឡាយ ទ្វារបង្ហូរទឹកបញ្ចូលស្រែចំការ ភូមិស្រុកប្រជាជនអោយប្រើបានគ្រប់ពេលតាមសេចក្តីត្រូវការ ធ្វើស្រែបាន ៣-៤ រដូវក្នុងមួយឆ្នាំ។ រូបភាពដែលបានថតពីលើអាកាស ធ្វើអោយឃើញនូវរបបធារាសាស្រ្តបែបនេះធំល្វឹងល្វើយ មានផ្ទៃដីដល់ទៅ ៣២.២៩ លានរ៉ៃ។
ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរមានព្រះរាជភារកិច្ចសំខាន់ ប្រការដំបូងគឺ ព្រះអង្គទ្រង់ចាំបាច់បំពេញរាជករណីយកិច្ចដើម្បីប្រយោជន៍ដល់ប្រជារាស្រ្ត ជាពិសេស គឺការងារធារាសាស្ត្រ អោយមានសមិទ្ធិផលល្អប្រសើរ មុន នឹង ទ្រង់ផ្តើមការកសាងប្រាសាទស័ក្តិសិទ្ធិរបស់ព្រះអង្គ។ អាស្រ័យសេដ្ឋកិច្ចដែលមានស្ថេរភាពជាគ្រឹះ។ លទ្ធិទេវរាជ (លទ្ធិវិស្ណុរាជ ឬ លទ្ធិពុទ្ធរាជក៏ដោយក៏មានប្រយោជន៍ដូចគ្នា) ទើបមានប្រសិទ្ធិភាពក្នុងការបំពេញនាទីជាឧបករណ៍សំរាប់ចាត់ចែង និង ប្រមូលកំលាំងរាស្រ្តអោយបានផលពេញទី ជំនួយអោយកើតកម្លាំងរឹងប៉ឹងបរិបូណ៌។
ដោយន័យនេះ ព្រះមហាក្សត្រទើបទ្រង់និមិត្តសញ្ញាទាំងជាអង្គជំនួសអំណាចរបស់ព្រះជាម្ចាស់ ជាមជ្ឈដ្ឋានរបស់ចក្រវាឡ និង ទ្រង់ជានិមិត្តរូបនៃការស្ថាបនា បណ្តាលអោយមានភាពរុងរឿង ឧត្តមសម្បូរ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយលទ្ធិទេវរាជ (រួមទាំងវិស្ណុរាជ និង ពុទ្ធរាជ) អាងទៅលើសាសនាហិណ្ឌូ និង ពុទ្ធសាសនាមហាយាន ដែលមាននៅក្នុងថ្នាក់មូលដ្ឋាន (ប្រជាជនធម្មតា) ពេលពុទ្ធសាសនាថេរវាទចូលមកដល់ ទើបលទ្ធិនេះបានសាបសូន្យទៅយ៉ាងឆាប់រហ័ស។
ផ្នែកខាងសាសនាដោយត្រង់ ខណៈដែលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ សោយទិវង្គតហើយ ពួកសៃវៈសំដែងបដិកិរិយាចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនា ដោយយកព្រះពុទ្ធរូបអង្គធំប្រតិស្ឋាននៅក្នុងពុទ្ធវិហារបាយ័នចោលទៅក្នុងរណ្តៅ ហើយក៏នាំយកសិវលិង្គទៅប្រតិស្ឋានជំនួសវិញ។ សូម្បីតែនៅកន្លែងផ្សេងៗ ក៏មានការបំផ្លិចបំផ្លាញវត្ត និង ព្រះពុទ្ធរូបច្រើនកន្លែងយកសិវលិង្គដាក់តាំងជំនួសព្រះពោធិសត្វអវលោកិតេស្វារទាំងអស់។ ចំណែកឯព្រះពុទ្ធរូបព្រះពោធិសត្វអវលោកិតេស្វារ៤ព្រះភក្រ្ត លើប្រាង្គព័ទជុំទ្វារនៃប្រាសាទនគរធំ ពួកសៃវៈក៏ប្តូរជំនឿថាជារូបប្រសិវៈ លាងជំរះលទ្ធិពុទ្ធរាជអោយអស់ យ៉ាងណាក៏ដោយ មិនថាសាសនាទាំងនេះ (សៃវៈ វៃស្ណុ និង មហាយាន) ដណ្តើមគារវភាពគា្នក្នុងរូបភាពបែបណាក៏ដោយ អាវសាននៃលទ្ធិទាំង៣នេះ កំពុងតែ នឹង ជិតឈានចូលមក ព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទបានរីកសាយភាយ និង មានកម្លាំងកាន់ខ្លាំងជាលំដាប់។ សាសនាដើមទាំង ៣លទ្ធិនោះរីកចំរើនក្នុងអាណាចក្រខ្មែរច្រើនសតវត្សរ៍ហើយក៏ដោយ តែក៏គ្រាន់តែជាសាសនានៃរាជសំណាក់ នាហ្មឺនមន្ត្រី និង អភិជនតែប៉ុណ្ណោះ មានភាពជាប់ជំពាក់ជាមួយ នឹង ឋានន្តរស័ក្តិ និង ពិធីកម្មខ្ជះខ្ជាយឥតប្រយោជន៍ មាននាទីសំខាន់គឺ រ៉ាប់រងលើកតម្កើងទេវឋានៈរបស់ព្រះមហាក្សត្រ មេដឹកនាំដោយការប្រកបពិធីកម្មផ្សេងៗជាដើម។ រួមទាំងការប្រកបពិធីកម្មដោយកំណត់តម្លៃតបស្នងខ្ពស់ ចាត់បានថាជាការកំណត់ខ្លួននៅក្នុងរង្វង់ចង្អៀត សូម្បីតែទាក់ទងទៅ នឹង ប្រជាជន ក៏គឺជារូបបែបដែលហៅថាអំណាចពីជាន់លើ (ព្រះជាម្ចាស់) មិនជ្រាបចូលដល់ប្រជាជនដោយពិតប្រាកដ មិនជ្រៀតចូលក្នុងអារម្មណ៍ និង វិថីជីវិតប្រចាំថ្ថៃរបស់ប្រជាជន ថែមទាំងបែងចែករវាងចៅហ្វាយនាយ និង ប្រជាជនអោយដាច់ពីគ្នាទៀតផង។
សំរាប់ប្រជាជនសាមញ្ញ សាសនារបស់ពួកគេគឺទាក់ទងទៅនឹង ខ្មោច អារក្សអ្នកតា និង ការបូជាបុព្វបុរស ព្រមជាមួយនេះដែរ ក៏គង់នឹងមានព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ដែលមានតៗមកតាំងពីបុរាណបង្កប់នៅផងដែរ រាប់បានថាជាចន្លោះយ៉ាងធំធេងតាំងពីព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបែបសិរីលង្កា ដែលបានដុះខាត់ថ្មីអោយកាន់តែភ្លឺច្បាស់ និង មាន ថាមពលរឹងប៉ឹងក្លៀវក្លាផ្សព្វផ្សាយចូលមក ប្រជាជនខ្មែរក៏ព្រមទទួលគោរពជាទូទៅយ៉ាងលឿន។
លក្ខណៈសំខាន់របស់ថេរវាទដែលចូលដល់ប្រជាជនបានយ៉ាងល្អក្នុងគ្រានោះ មានអ្នកសរសេរសរុបថា ជាសាសនាបែបងាយៗ សាមញ្ញធម្មតា មិនចាំបាច់មានក្រុមអ្នកបួសដើម្បីរក្សាសាសនាស្ថានដែលមានតម្លៃ ដ៏ហ៊ឺហា ឬដើម្បីប្រកបពិធីកម្មដ៏មហោឡារឹក។ អ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនា គឺជាព្រះសង្ឃទ្រង់វិន័យខ្ជាប់ខ្ជួន ទ្រទ្រង់ជីវិតតាមបែបធម្មតាៗ ចូលទៅរកភាពស្ងប់ស្ងាត់ បំពេញសមាធិភាវនា បរិច្ឆាគលះបង់ គ្នានទ្រព្យសម្បត្តិ មានសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រជាជនជិតស្និទ្ធ អប់រំប្រដៅប្រជាជនដោយផ្ទាល់ ប្រកបដោយមេត្តាករុណា មិនមានការកេណ្ឌកម្លាំងមកសាងសាសនា ស្ថានដែលធំដុំ ក្រៅពីនេះ ពួកក្មេងយុវជន (វ័យជំទង់) ក៏ត្រូវសិក្សារៀនសូត្រ មកជ្រកអាស្រ័យជាមួយព្រះសង្ឃក្នុងវត្តរយៈពេលមួយ (បណ្តោះ អាសន្ន) ផេ្សងពីពួករាជការ ឬ សាសនាដើមដែលមិនមានសាលារៀន បង្រៀនដើម្បីអប់រំឡើយ។ ដោយហេតុព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទទើប ផ្សព្វផ្សាយយ៉ាងទូលំទូលាយដោយល្បឿនយ៉ាងរហ័ស ខណៈពេលដែល ប្រជាជនចំនួនច្រើនបានគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទនេះហើយ ជំនឿក្នុងភាពស័ក្តិសិទ្ធតាមបែបសាសនាហិណ្ឌូនិកាយសៃវៈក្តី និកាយវៃស្ណុពក្តី ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានក្តីក៏បានសាបសូន្យទៅឯង។ ភាពជាទេវរាជដែលព្រះមហាក្សត្រជាព្រះជាម្ចាស់ ឬ ព្រះពុទ្ធចុះមកបដិសន្ធិក៏បានឈានដល់អាវសានត្រឹមនេះឯង។ កម្លាំងទាក់ទាញដែលបណ្តាលចិត្តអោយប្រជាជនមករួមកម្លាំងធ្វើការងារធំដុំ តួយ៉ាងដូចជាការសាងប្រាសាទថ្ម ក៏មិនមានគ្រឹះស្ថានតាំងមាំ ពួកព្រាហ្មណ៍ក៏សាបសូន្យអំណាចពីរាជសំណាក់ និង មានចំនួនតិចទៅ ៗ រាជពិធីដែលព្រាហ្មណ៍ប្រកបក៏បានក្លាយជាកម្មវិធីគ្រាន់តែធ្វើៗទៅមិនមានន័យប៉ុន្មានទេ។
ចំណែកព្រាហ្មណ៍ ខណះពេលដែលចាកចេញពីរាជវាំង ឬទេវាល័យរបស់ខ្លួនហើយ ក៏មិនមានឋានៈឋិតនៅក្នុងចំណោមប្រជាជន ព្រមទាំងរបបវណ្ណៈដែលនិយមបែបឥណ្ឌាក៏មិនមាន។ សាសនាដើមទើបអស់ទៅ យ៉ាងលឿន ដល់ថ្នាក់សូន្យតែម្តង សូម្បីតែមានឥទ្ធិពល ចំពោះប្រពៃណី ការគ្រប់គ្រង និង រាជពិធីផ្សេងៗ ក្នុងរាជសំណាក់ថៃសម័យអយុធ្យាមិនតិចឡើយ តែប្រជាជនទូទៅក៏មិនមានអារម្មណ៍ថា ជាប់ទាក់ទងជាមួយខ្លួន។
ក្រៅពីនេះ សភាពការណ៍ ក៏អាចមានផលចំពោះការធ្វើសង្រ្គាមជាមួយប្រទេសថៃផង ពោលគឺ ប្រជាជនកម្ពុជាសម័យនោះប្រហែលជាមិនសូវក្លាហានក្នុងការប្រឆាំង ជាមួយសត្រូវ ព្រោះជ័យជំនះរបស់ថៃដែលជាពុទ្ធសាសនិក បែបថេរវាទ រមែងអំណោយផលប្រយោជន៍ដល់ប្រជាជន ជាហេតុនាំអោយមិនមានការកេណ្ឌកម្លាំងពលកម្មប្រាកដឡើង ផ្ទុយទៅវិញបានរំដោះខ្លួន និង មានឱកាសទទួលការសិក្សាបន្ថែម មានភ័ស្តុតាងបញ្ជាក់ថា ព្រះមហាក្សត្រដែលទ្រង់រាជ្យនៅ ព.ស.១៨៣៩ ព្រះរាជទានដី កសាងវត្តពុទ្ធសាសនាថេរវាទ សិលាចារឹកក្នុងសម័យនេះ ក៏ផ្លាស់ទៅជាភាសាបាលី ហើយតមកទៀត ទេវស្ថានផ្សេងៗ របស់ហិណ្ឌូក៏ក្លាយមកជាវត្តពុទ្ធសាសនា។
ពេលដែលជីវតាក្វានធ្វើដំណើរមកជាមួយគណៈទូតចិន ដល់ក្រុងអង្គរក្នុង ព.ស. ១៨៣៩ គាត់បានសរសេរថា ប្រជាជនគ្រប់គ្នាបូជាព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ហើយពោលដល់ចៅកូ (គឺចៅកូមានន័យថាភិក្ខុសង្ឃថេរវាទ) ព្រមទាំងពណ៌នាដល់លក្ខណៈគ្រងជីពរ ការដំណើរជីវិត និង សភាពការណ៍នៃវត្តអារាម គាត់ពោលថា ពួកមេដឹកនាំចូលចិត្តមកប្រឹក្សាជាមួយព្រះសង្ឃក្នុងរឿងផ្សេងៗ។ ភ័ស្តុតាងផ្សេងៗសែ្តងថា ពេលនោះពុទ្ធសាសនាបែបថេរវាទបានក្លាយទៅជាសាសនាសំខាន់ របស់អាណាចក្រខ្មែរទៅហើយ រួចមកដល់ ព.ស.១៨៨០ ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាព្រមទាំងសមាជិកក្នុងរាជសំណាក់ ទាំងអស់បានក្លាយជាពុទ្ធសាសនិកថេរវាទ ព្រោះមានភ័ស្តុតាងប្រាកដដល់ថ្នាក់ថា ទ្រង់ជាម្ចាស់ការមាននាទី នឹង អោយព្រះមហាក្សត្រលាវដែលភៀសខ្លួននៅស្រុកខ្មែរ (ចៅភាង៉ុម) ជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ល្អ។
ត្រឡប់ទៅវិញនិយាយអំពីនយោបាយបន្ទាប់ពីព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ សោយទិវង្គតទៅហើយ លុះមកដល់ ព.ស.១៧៦៣ កងទ័ពខ្មែរបានដកថយពីប្រទេសចម្ប៉ាត្រឡប់មកវិញ។ ពួកចាមក៏មានសេរីភាពឡើងវិញ ព្រមជាមួយនេះដែរ ភ័ស្តុតាងកន្លែងខ្លះបានពោលថា អាណាចក្រតាមពនលិង្គ ក៏បានតាំងខ្លួនជាឥស្សរៈ ព្រមជាមួយនេះ ជនជាតិថៃ ក៏មានអំណាចរឹងប៉ឹងឡើង ព.ស.១៨០០ ក៏បានតាំងជាអាណាចក្រសុខោទ័យ សម្រេចជាអាណាចក្រឯករាជ្យពីអាណាចក្រខ្មែរ។ ទិងខាងជើងទៅទៀតមានអាណា ចក្រឡានណាថៃ ក៏បានឯករាជ្យភាពព្រមគ្នា រីឯប្រទេសភូមា អាណាចក្រពុកាម ស្របពេលជាមួយគ្នានេះក៏បានជួបប្រទះបញ្ហាពីពួកម៉ុងហ្គោលី ដែលកំពុងតែពង្រីកអំណាចចុះមក រហូតដល់បាត់បង់នូវឯករាជ្យភាព អោយយុងយ៉ីខាន ក្នុង ព.ស.១៨៣០ រវាងនេះអាណាចក្រថៃក៏រុងរឿងឡើងជាលំដាប់។ ចំណែកឯអាណាចក្រចម្ប៉ា គូសង្រ្គាមដើមរបស់ខ្មែរ ក៏កំពុងតែតាំងខ្លួនឡើងសារជាថ្មី ហើយត្រូវបង្វែរចំណាប់អារម្មណ៍ទៅខាងវៀតណាមគូសឹក ម្ខាងទៀត ដែលកំពុងតែពង្រីកអំណាចចុះមកពីទិសខាងជើង ទើបក្លាយជាការបើកឱកាសជួយអោយកម្ពុជានៅស្ងប់ ក្នុង ខណៈពេលដែលកំពុងតែមានកម្លាំងអន់ខ្សោយទៅ។ ពេលដែលចាំបាច់ នឹង មានថាមពលអំណាច ចំកាត់ថយចុះ ដូច្នេះ កម្ពុជាក៏មិនមានសមត្ថភាពប្រមូលកម្លាំងក្នុងការកសាងប្រាសាទថ្មធំៗ និង ការធ្វើសង្រ្គាមពង្រីកអាណាចក្រ ទើបបែរមកចាប់អារម្មណ៍ឧបត្ថម្ភ គាំទ្រផ្នែកវិជ្ជាការ ធ្វើអោយការសិក្សាមានសន្ទុះកើនឡើងមួយរយៈ អ្នកពេញចិត្តការសិក្សាបានទទួលការលើកតម្កើង អោយមានកិត្តិយសខ្ពង់ខ្ពស់ អ្នកប្រាជ្ញរាជបណ្ឌិត្យ មានអំណាចកើនឡើងយ៉ាងច្រើន និង បានជាអ្នកមានអំណាច គ្រប់គ្រងកិច្ចការរបស់ប្រទេសជាតិ។
បន្ទាប់មកអាណាចក្រថៃនៅអយុធ្យា ក៏មានអំណាចកើនឡើង បានលើកទ័ពមកវាយប្រទេសកម្ពុជា រឹបអូសអង្គរធំបានច្រើនគ្រា គឺនៅ ព.ស.១៨៩៦ (អ្នកប្រាជ្ញលោកខាងលិចយល់ថា ព.ស.១៩១២) គ្រប់គ្រងបាន ៦ឆ្នាំ ព.ស.១៩៣២ គ្រប់គ្រងបានរយៈពេលខ្លី។ ឆ្នាំអាវសាននៅ ព.ស.១៩៧៥។
ការបរាជ័យលើកក្រោយនេះ ធ្វើអោយប្រទេសកម្ពុជាចុះខ្សោយយ៉ាងខ្លាំង ព្រោះកើតរឿងជ្រួលច្របលផ្ទៃក្នុង ដណ្តើមរាជ្យសម្បត្តិគ្នា ក្លាយទៅជាការកើតសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុង មានប្រជាជនស្លាប់ជាច្រើន។ ព្រះមហាក្សត្រព្រះអង្គថ្មីបានបោះបង់ចោលនូវរាជធានីអង្គរធំ ទៅបង្កើតរាជធានីថ្មីនៅសិរីសន្ធរ(រាជធានីសិរីសន្ធរ) ហើយប្តូរទៅក្រុង ភ្នំពេញជាទីអវសាននៃសម័យអង្គរ។ បន្ទាប់ពីអង្គរវត្ត អង្គរធំត្រូវបោះបង់ចោល ដើមឈើ វល្លិ៍ព្រៃទាំងឡាយដុះរុំព័ទ្ធណែនណាន់តាន់តាប់ចូលមក រហូតដល់ក្លាយជារាជធានីអាថ៍កំបាំងឋិតនៅកណ្តាលព្រៃ។ រហូតដល់ ព.ស.២៤០៤ ទើបមានជនជាតិបារាំងសេសត្រាច់ចរទៅរកឃើញ ហើយ ផ្តល់អោយមានការសិក្សាស្រាវជ្រាវរុករករហូតដល់មានការកាប់ឆ្ការបំរុងរក្សាតាមវិធីសិល្បៈ បុរាណវិទ្យាជារៀងតមក។